Święta Lipka – wieś położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie kętrzyńskim.
Położona na pograniczu Warmii i Mazur Święta Lipka to niewielka wieś, która od wieków przyciąga pielgrzymów, turystów i miłośników historii. Choć liczy około stu mieszkańców, jej znaczenie religijne i kulturowe wykracza daleko poza lokalny kontekst. To właśnie tutaj znajduje się jeden z najsłynniejszych barokowych zespołów sakralnych w Polsce – sanktuarium Maryjne, zwane często „Częstochową Północy”.
Początki kultu i legendarne korzenie
Historia Świętej Lipki sięga średniowiecza, kiedy to – według legendy – w tym miejscu objawiła się Matka Boska. Według przekazu ustnego, pewien skazaniec przetrzymywany w lochach sądu królewskiego w Kętrzynie miał sen, w którym ukazała mu się Maryja i poleciła wyrzeźbić jej wizerunek. Kiedy skończył dzieło, został cudownie uwolniony. Rzeźbę umieścił na lipie rosnącej przy drodze z Kętrzyna do Reszla.
Jest jeszcze jedna legenda, mniej znana, mówiąca o genezie kultu maryjnego w Świętej Lipce. W 1311 roku marszałek Zakonu, Heinrich von Plötzkau pokonał wielkiego księcia litewskiego Witenesa, który obozował ze swoimi ludźmi na wzgórzu w pobliżu Wopławek, uwalniając 1200 jeńców uprowadzonych z Warmii. Z pomocą marszałkowi przyjść miała Maryja Panna, która później ukazała się dzieciom w lipie przy drodze do Reszla. Heinrich von Plötzkau kazał umieścić wizerunek Maryi na lipie, który to później wraz z fragmentami lipy miał być przeniesiony do wybudowanej w pobliżu kapliczki.
Sama nazwa Święta Lipka – Heiligelinde, która w średniowieczu zapisywana była też jako Linde lub po polsku Lipka odnosiła się pierwotnie do uroczyska, w którym od 1473 r. udokumentowana była kaplica maryjna. Kapliczka miała wymiary 13 x 8 m, z ołtarzem pośrodku, przy filarze zamontowany był pień z rzeźbą Marii. Miejsce to cieszyło się popularnością wśród pątników nie tylko z Prus, ale i z Mazowsza. W dokumencie wielkiego mistrza Johanna von Tieffena z 1491 r. wspomniana jest karczma w Świętej Lipce, w której obsługiwano pielgrzymów.
O wielkiej lipie obok kaplicy pisał na początku XVII w. Caspar Stein. Według niego między Kętrzynem a Reszlem rosła rozłożysta lipa poświęcona Najświętszej Marii, którą znano tam od bardzo dawnych czasów. Nieco więcej na jej temat pisał ks. Jan Leo, który zaświadczał, że w Świętej Lipce znajdowała się mocno rozgałęziona lipa, wyjątkowo upodobana przez Boga i umiłowana przez Marię.
Mimo że w czasie reformacji kult ten został niemal całkowicie zniszczony – kaplica została spalona, a pień lipy z figurą zatopiony w jeziorze, to miejsce nie zostało zapomniane i idea świętości tego terenu przetrwała. Wiernych przybywających tu potajemnie nocami nie przerażała nawet złowieszcza szubienica ustawiona na miejscu dawnej kaplicy. W XVII wieku katolicy ponownie zaczęli pielgrzymować do Świętej Lipki, co dało początek nowemu rozdziałowi w dziejach tego miejsca.
Stefan Sadorski, sekretarz króla Zygmunta III, właściciel majątków ziemskich w Prusach Książęcych , nabył w 1617 roku od Ottona von der Groebena trzy morgi gruntu w miejscu dawnej kaplicy. Jednak by ją wybudować, Sadorski musiał mieć całą Świętą Lipkę, prawo patronatu nad kościołami w swojej posiadłości. Stało się tak w 1619 roku po interwencji królewskiej. W 1636 roku przynależne grunty stały się własnością kapituły katedralnej. Jezuici, wypędzeni z Braniewa przez Szwedów, którzy znaleźli schronienie w klasztorze w Reszlu, z czasem otrzymali prawo użytkowania tych gruntów.
Rozkwit sanktuarium – barokowy majstersztyk
Prawdziwy rozwój Świętej Lipki jako ośrodka kultu religijnego rozpoczął się w drugiej połowie XVII wieku. W latach 1687–1693, za sprawą jezuitów, wybudowano tu monumentalny kościół w stylu barokowym, który do dziś zachwyca swoją architekturą i zdobieniami. Fundatorem był m.in. król Jan III Sobieski, a budowę wsparli również inni możni tego czasu, m. in. rody Potockich, Branickich, Radziwiłłów, Sapiehów, Ogińskich, Krasińskich, Załuskich, Czartoryskich i Ossolińskich. . Kościół został poświęcony w 1693 roku.
Świątynia wyróżnia się nie tylko wspaniałą fasadą z wieżami i bogatą dekoracją rzeźbiarską, ale przede wszystkim wnętrzem. Ołtarz główny, liczne kaplice boczne, freski i rzeźby tworzą niezwykle harmonijną i zachwycającą całość. Największym skarbem sanktuarium są jednak słynne organy z ruchomymi figurkami zbudowane przez Johanna Josua Mosengela w latach 1719–1721. Organy mają aż 3 klawiatury z 4 tysięcy piszczałek. Podczas gry niektóre z rzeźb poruszają się – aniołowie grają na trąbkach, wykonują pokłony, dzwonią dzwonki. Wokół krążą wprawione w ruch gwiazdy, a dwa środkowe aniołki trąbią w dymy. Dodatkowo na dwóch najwyższych wieżach znajduje się Matka Boża, która kiwa głową i Archanioł Gabriel, który się jej kłania. Budowę kościoła zakończono ostatecznie w roku 1730, a jego wystrój dopiero w 1759 roku.
Jezuici rozszerzyli ofertę pielgrzymek chrześcijańskich, zakładając w 1722 roku szkołę muzyczną. W latach 1887—1893 kształcił się w niej Feliks Nowowiejski, kompozytor warmiński, autor melodii Roty i hymnu O Warmio moja miła.
Okres zaborów i XX wiek
Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 roku, sanktuarium przeszło pod zarząd duchowieństwa diecezjalnego. W okresie zaborów, zwłaszcza pod rządami pruskimi, kult maryjny w Świętej Lipce był ograniczany, jednak nigdy całkowicie nie zanikł. Mimo trudnych warunków politycznych i kulturowych, mieszkańcy regionu oraz pielgrzymi z dalszych stron nadal odwiedzali to miejsce, widząc w nim duchowe schronienie.
Zachował się opis odpustu w Świętej Lipce zanotowany w 1876 roku przez Wojciecha Kętrzyńskiego: „Liczono nieraz po dwadzieścia tysięcy ludu tam zgromadzonego. Dziwny przedstawia widok taki odpust. Wśród wioszczyny maleńkiej ścisk okropny, z trudem tylko wśród niego posuwać się można. Całymi rzędami stoją budki kramarzy i kupców, którzy towary swoje przechodniom zachwalają. W hotelu gwar i ścisk, godzinami trzeba czekać zanim szklanki piwa się doprosisz, o jedzeniu nie ma mowy. Naokoło wioski, w lesie, wszędzie roją się ludzie, wszędzie stoją wozy i konie. A co dopiero za mieszanina narodów, tu kręcą się Niemcy i Żydzi, tam Mazury i Warmiacy, tam znów nadchodzi procesja pobożnych Kurpiów z Polski. Tam siedzi dziad proszący o jałmużnę, który niegdyś pod Blücherem walczył przeciwko Napoleonowi, tutaj inny, zupełnie siwy, który ci opowiada, że nogę stracił walcząc pod dowództwem Kościuszki, dalej inni kalecy, którzy ci prawią o Grochówie i o Skrzyneckim”.
W XX wieku mieszkańcy Świętej Lipki przeżyli kolejne trudne momenty. W czasie II wojny światowej kościół nie został poważnie uszkodzony, jednak po wojnie znaczna część mieszkańców została wysiedlona, a miejsce to zaczęli przybywać repatrianci z Kresów i innych części Polski. Kult maryjny został jednak szybko przywrócony, a sanktuarium odzyskało swój dawny blask. W latach 1953—1955 uporządkowano otoczenie, wzmocniono fundamenty kościoła i krużganków, które to poddano generalnej renowacji.
W 1970 roku w Świętej Lipce mieszkały 193 osoby. Funkcjonowała tu ośmioklasowa szkoła podstawowa, przedszkole oraz filia biblioteczna. W latach 80. XX wieku Święta Lipka ponownie stała się ważnym ośrodkiem życia religijnego. Odbywały się tu liczne pielgrzymki, a sanktuarium przyciągało także artystów, intelektualistów i osoby poszukujące duchowego ukojenia.
Przy głównym szlaku pielgrzymkowym z Reszla do Świętej Lipki znajduje się 15 przydrożnych kapliczek pochodzących z XVIII wieku, a także granitowa kolumna w pobliżu wsi z figurą Matki Boskiej, wykonana około 1750 roku. Papież Jan Paweł II dekretem z dnia 24 1utego 1983 r. nadał kościołowi w Świętej Lipce tytuł Bazyliki Mniejszej.
Sanktuarium Matki Bożej Świętolipskiej pozostaje jednym z najważniejszych miejsc kultu maryjnego w Polsce. Kościół pełni funkcję parafialną, ale również stanowi cel licznych pielgrzymek. Największe uroczystości odbywają się tu 15 sierpnia – w święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Wówczas do Świętej Lipki przybywają tysiące wiernych, którzy uczestniczą w procesjach, mszach i nabożeństwach. W ciągu roku odbywają się także inne wydarzenia religijne, rekolekcje, koncerty muzyki organowej oraz warsztaty dla osób duchownych i świeckich.
Święta Lipka dziś – między duchowością a turystyką
Współczesna Święta Lipka to nie tylko miejsce kultu, ale również ważny punkt na turystycznej mapie Polski. Co roku odwiedzają ją dziesiątki tysięcy pielgrzymów i turystów, zarówno z kraju, jak i z zagranicy. Przyciąga ich nie tylko religijne znaczenie miejsca, ale także unikalne walory architektoniczne i artystyczne. Zespół klasztorny w Świętej Lipce jest nie tylko celem pielgrzymek, ale także jednym z najlepiej zachowanych przykładów architektury barokowej w Europie Środkowo-Wschodniej. Z tego względu wpisany został do rejestru zabytków już w okresie międzywojennym, a obecnie znajduje się na liście Pomników Historii – prestiżowego wyróżnienia przyznawanego przez Prezydenta RP dla obiektów o wyjątkowej wartości kulturowej i historycznej.
W pobliżu znajdują się jeziora Wrybel i Dejnowo, a sama wieś leży w malowniczym otoczeniu lasów i pagórków, co czyni ją atrakcyjnym miejscem dla miłośników natury i pieszych wędrówek. Mieszkańcy wsi zajmują się głównie turystyką, rolnictwem i obsługą pielgrzymów. Działa tu kilka pensjonatów, gospodarstw agroturystycznych, sklepów z pamiątkami oraz punktów gastronomicznych.
Święta Lipka znajduje się na trasach turystycznych i edukacyjnych, m.in. „Na Szlaku Świętej Warmii”, czy ścieżka dydaktyczna „Na granicy Warmii i Mazur” . Wiele biur podróży oferuje wycieczki tematyczne, które łączą zwiedzanie sanktuarium z innymi atrakcjami regionu, takimi jak zamek w Reszlu, Wilczy Szaniec w Gierłoży, czy jeziora mazurskie.
Źródła:
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XI;
- Święta Lipka. Perła na pograniczu ziem, kultur i wyznań. Część II; praca zbiorowa pod redakcją ks. dra Aleksandra Jacyniaka SJ i dra Edgara Sukiennika, Święta Lipka 2020;
- Komunikaty Mazursko-Warmińskie, Kwartalnik nr 1, Archiwum Państwowe w Olsztynie, 2017;
- Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolic; praca zbiorowa; Olsztyn 1978;
- www.swlipka.pl;
- jezuici.pl
Dodaj komentarz na Facebooku