Czyże to wieś położona w południowo – wschodniej części województwa podlaskiego, w powiecie hajnowskim.
Pierwsze informacje o wsi pochodzą już z 1529 roku. Jej mieszkańcy spełniali szczególną rolę. Była to kategoria ludności służebnej: bartników, osoczników i strzelców królewskich. Bartnicy mieli obowiązek dostarczenia na dwór królewski miodu, osocznicy strzeżenia lasów królewskich i udziału w łowach, z kolei strzelcy zobowiązani byli do chodzenia na łowy i udziału w wyprawach wojennych. W archiwach cerkiewnych zachował się dokument z 26 lipca 1792r. Stanisława Kostki Potockiego, generała artylerii koronnej o dostarczeniu 20 strzelców z Czyż do Komisji Wojskowej. W 1560 roku miejscowość osadzona była na 62 włókach. Z rewizji parafii czyżowskiej wynika, że w 1775 roku we wsi było już 200 domów zamieszkałych przez 764 osoby. Przez wieś przebiegał tzw. carski hostineć, czyli droga, którą podróżowali rosyjscy carowie, książęta, arystokraci.
Unicka świątynia
Już w XVI wieku w Czyżach funkcjonowała pierwsza cerkiew parafialna. Świątynia otrzymywała nadanie królewskie od Henryka Walezego w 1571r. Po zawarciu unii brzeskiej cerkiew prawosławna została przekształcona w grekokatolicką. I już jako cerkiew unicka otrzymywała nadanie królewskie od Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1670r oraz Jana III Sobieskiego w 1676r., Augusta II w 1676r. W cerkwi zgromadzono znaczną liczbę ikon, 45 było nowymi obrazami unickimi, a 24 – starszymi prawosławnymi. Przed 1727 rokiem w świątyni umieszczono drewniany i złocony ołtarz główny. Wykonany był według łacińskiej tradycji, w którym początkowo znajdowało się przedstawienie Koronacji Najświętszej Maryi Panny, a po 1804r., Trójcy Świętej.
W opisach świątyni z lat 1727 i 1775 poinformowano, że budynek „potrzepuje reperacyi”. W 1804r. stwierdzono, że jest zbyt zniszczona i zbyt mała na potrzeby parafii. Przystąpiono więc do budowy nowej unickiej świątyni. Prace ukończono w 1811r. Cerkiew była bogato przystrojona, posiadała wiele różnych zabytków malarstwa sztalugowego, snycerstwa. Podczas jej budowy zachowano bardzo cenne wyposażenie poprzedniej cerkwi wraz z zabytkowym ikonostasem, obrazami świętych oraz część polichromii. W 1838r. liczba parafian wynosiła 2473 osób.
W 1853r. starą świątynię przeniesiono na cmentarz w Narwi. Podczas prac remontowych unickiej świątyni w 1993r., odczytano napis znajdujący się na gałce mosiężnej sygnaturki, w której był osadzony krzyż. Napis brzmiał: „Jakub Skrocki Maryna żona i Grzegorz syn do cerkwi czyżewskiej ofiarowali 1784r.”
W 1812 roku na teren czyżewskiego cmentarza została przeniesiona z Łoknicy drewniana cerkiew . Konsekrowana w 1889r. pod wezwaniem św. Kosmy i Damiana. Stylem nawiązuje do budownictwa ludowego i najstarszych świątyń jakie zachowały się w tej części Polski. Świątynia była gruntownie remontowana w latach: 1889, 1937 i 1960. Remont zewnętrzny cerkwi zakończono w 2011r. Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 1 kwietnia 1977 roku.
Powrót do prawosławia
Okres przyłączenia kościoła unickiego do prawosławia (ok. 1839r.) przebiegał w Czyżach bardzo burzliwie. Mieszkańcy byli bardzo przywiązani do funkcjonującego przez ponad 200 lat grekokatolickiego wyznania.
„Mieszkańcy wsi Czyże gm. Pasynki pow. Bielski w liczbie kilkunastu z Damianem Jagodnikiem na czele, na cmentarzu prawosławnym połamali 6 krzyży na gronach i spalili je na miejscu. Potem mieszkańcy tejże wsi dokonali masowego wypasu łąk cerkiewnych na przestrzeni 1 3ha, wyrządzając szkodę proboszczowi prawosławnemu Leonidowi Naumowowi. W obu wypadkach sprawcami były osoby wyznania prawosławnego. Przyczyną antagonizmu pomiędzy duchownym prawosławnym Naumowem a jego parafianami było postępowanie Naumowa i jego ostre wystąpienia przeciwko Kościołowi unickiemu, do którego mieszkańcy wsi Czyże przychylnie byli ustosunkowani.” Źródło: „Supraski raptularz. Eliasz. Fenomen pogranicza świadomości.” Wojciech Załęski.
Po przekształceniu unickiej świątyni na prawosławną, przebudowano wnętrza cerkwi zgodnie z tradycją prawosławia. Zmiany, z uwagi na mieszkańców, dokonywały się opornie. Mimo to, już w II połowie XIX wieku wyposażenie cerkwi w Czyżach zaczynało coraz bardziej odpowiadać wymogom prawosławnego nabożeństwa i tradycjom. W 1889 r. dobudowano do cerkwi dzwonnicę, która wcześniej była wolnostojąca.
W 1847 roku liczba mieszkańców parafii w Czyżach wynosiła 2382 osoby. Parafię obsługiwało 2 duchownych i 2 psalmistów. W 1878r. liczba wiernych wzrosła do 2830 osób. Na początku lat 80-tych utworzono szkoły gramoty i szkoły cerkiewno-parafialne. Na początku XX w parafia Czyże liczyła już ponad 2,5 tys. wiernych, zamieszkałych we wsiach: Czyże, Kojły, Zbucz, Podrzeczany, Osówki i Rakowicze.
I wojna światowa
Podczas pierwszej wojny światowej większość miejscowej ludności wyruszyło w ramach tzw. bieżeństwa, w głąb Rosji. Była to masowa ewakuacja ludności ziem wschodnich, głównie wyznania prawosławnego. W wyniku niepowodzeń wojennych, rosyjskie władze przeprowadziły akcję propagandową, wzywającą mieszkańców do natychmiastowej ewakuacji w głąb Rosji. Chcąc nakłonić do wyjazdów, straszono mordami, gwałtami i innymi represjami, jakich mieliby dopuścić się Niemcy na miejscowej ludność prawosławnej. Ci którzy przetrwali wielomiesięczną wędrówkę powrócili w latach 1918-1921.
Zgodnie z Powszechnym Spisem Ludności z 1921 roku, we wsi znajdowało się 155 domów, zamieszkiwanych przez 484 osoby. Było wśród nich dwóch mieszkańców wyznania rzymskokatolickiego, 459 prawosławnego, 22 mojżeszowego, a jedna innego. Szkołę cerkiewną przemianowano na powszechną szkołę czteroklasową. Kierownikiem szkoły został Aleksander Baranowski. Do wybuchu II wojny światowej funkcję dyrektora pełnił Kazimierz Kłapiszeski. W latach 1939 – 1941 w szkole pracowały dwie młode nauczycielki ze Związku Radzieckiego. Podczas okupacji hitlerowskiej szkołę przekształcono w szkołę niemiecką. W roku 1944 w szkole mieścił się szpital polowy.
II wojna światowa
Podczas II wojny światowej zabito proboszcza parafii w Czyżach. W pobliżu wsi, na wzniesieniu „Srebrna Górka” w czerwcu 1941r. doszło do bitwy. W tym okresie, w rejonie Bielska Podlaskiego, Hajnówki, Łap i Bociek formowany był 13. Korpusu Zmechanizowany, dowodzony przez majora Dunajewa. Oddziały wchodzące w skład 31 Dywizji Pancernej mieściły się w rejonie Bociek, Andryjanek, Dubna i Dołubowa. Tam też w czerwcu 1941 roku dywizja stoczyła pierwsze walki z Niemcami. Po otrzymaniu rozkazu odwrotu dywizja wycofywała się w kierunku Puszczy Białowieskiej. Jeden z jej oddziałów liczący około 800 żołnierzy, dowodzony przez podpułkownika Dunajewa wycofywał się przez Orlę w kierunku szosy prowadzącej do Hajnówki.
Na „Srebrnej Górce”, 25 czerwca 1941 roku, Rosjan okrążyli niemieccy żołnierze z 448 pułku piechoty i 137 pułku artylerii 137 Dywizji Piechoty. Zginęło 500 Rosjan, 150 wzięto do niewoli. Niemcy zniszczyli 18 czołgów, 13 armat, kilka samochodów i jeden samochód pancerny. Biorący udział w tej bitwie kapitan Meyer tak opisał udział artylerii w walce: „Kanonierzy, którzy poprzez swoje działa rzadko widzieli swoje sukcesy, byli pod takim wrażeniem, że z trudem przerwałem ogień. Całość oferowała artylerii rzadki widok: baterie na otwartych pozycjach strzeleckich, jaszcze dziesięć kroków z tyłu. Dowódca baterii wydając rozkazy patrzył na wszystkich z góry, było jak w 1870. Inny niemiecki oddział, który walczył po prawej stronie, nie mógł ustalić kto strzela w kierunku ich skrzydła i ich bateria ostrzelała nas. Wystrzeliliśmy w ich kierunku białe rakiety sygnalizacyjne, zrozumieli swój błąd i przerwali ogień.” Detring Wilhelm, Die 137. Infanterie Division im Mittelabschnitt der Ostfront, Munchen 1962.
Kilka dni po bitwie miejscowa ludność na rozkaz Niemców pogrzebała poległych w lejach po pociskach i okopach. Po latach szczątki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz żołnierzy radzieckich w Hajnówce.
Czyżewska legenda
„Srebrna Górka” ma własną legendę. Jak mówi legenda wzniesienie nie powstało na skutek procesów naturalnych, a za sprawą zapadającej się w tym miejscu cerkwi. Ziemia się rozstąpiła i cerkiew nagle zniknęła pod powierzchnią. Była to kara za grzechy mieszkańców. Skruszeni czyżowianie, podczas ważnych świąt szli na Srebrną Górkę z procesją. W ten sposób chcieli odpokutować grzechy przodków.
Okres powojenny
Po wojnie część mieszkańców przeprowadziła się do miast. W latach 60. wzniesiono dom psalmisty oraz nowy, murowany dom parafialny. W latach 80-tych przystąpiono do remontu świątyni. Przeprowadzone prace odkryły dekoracyjne malarstwo ludowe z poł. XVIII w.
Odnowioną świątynię z pięknym i bogatym wyposażeniem, 28 sierpnia 1984 r., po uroczystościach parafialnych, w dniu Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, podpalono. Ogień zniszczył cerkiew oraz kilka chałup i budynków gospodarczych. Z wyposażenia świątyni ocalały zaledwie dwie ikony. Pierwsza namalowana prawdopodobnie w połowie XVI wieku, przedstawia św. Archanioła Gabriela ze sceny Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Druga ikona przedstawia prawdopodobnie św. Proroka Arona i pochodzi prawdopodobnie z XVIII w. Porządkując pogorzelisko natrafiono na stopiony kawałek dzwonu, pod którym znaleziono dwie nadpalone ewangelie z 1862 r.
Początkowo nabożeństwa odprawiano w cmentarnej cerkwi. W kolejnych latach rolę parafialnej cerkwi pełniła drewniana świątynia przywieziona z Hajnówki. W miejscu spalonej cerkwi rozpoczęto w 1985 r. budowę murowanej cerkwi. Był to projekt Michała Bałasza. Uroczysta konsekracja miała miejsce 27.08.1993 r.
Szlaki turystyczne
Przez miejscowość przebiega Szlak Prawosławnych Świątyń, oznaczony kolorem żółtym. Szlak promuje kulturę prawosławia, zabytkowe cerkwie i inne obiekty kultu: kapliczki, krzyże wotywne itp. Piękno starych cerkwi, kapliczek i cmentarzy ukazuje też Rowerowy Białowieski Szlak Transgraniczny, przebiegający m.in. przez Czyże.
Kolejna popularna wśród turystów ścieżka to Archeologiczna Ścieżka Edukacyjna, która prowadzi przez najważniejsze stanowiska archeologiczne znajdujące się na terenie gminy Czyże, badane przez archeologów m.in. kurhany, cmentarzyska oraz grodzisko wczesnośredniowieczne w Zbuczu.
Źródło:
- Biuletyn Konserwatorski Województwa Białostockiego z 1995r.
- www.ugczyze.pl
- Grzegorz Sosna, Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej, 2000r.
- Legendy, podania, opowieści okolic Puszczy Białowieskiej, pod redakcją Natalii Gierasimiuk, Hajnówka 2006r.
Dodaj komentarz na Facebooku