Milejczyce – dawne miasto z zabytkowymi świątyniami

Milejczyce – wieś  położona w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim.

Pierwsze udokumentowane informacje na temat wsi pochodzą z XV w. Przebiegał tu trakt królewski, a osada była miejscem odpoczynku podróżnych. Król Zygmunt I Stary w 1516 roku nadał jej prawa magdeburskie, tworząc miasto królewskie, by mieć dogodną stację pomiędzy Mielnikiem a Bielskiem Podlaskim.

„Miasto otrzymało od władcy 188 włók ziemi, prawo połowu ryb i raków w rzece Nurcu oraz korzystania na potrzeby mieszczan z puszczy w ziemi brzeskiej (o mil cztery od Milejczyc), a także dochody z karczem, browarów, jatek i gorzelni. W dniu 15 maja 1516 r. Zygmunt Stary nadał także przywilej na wójtostwo w Milejczycach Mikołajowi Ligęzie, określając w nim szczegółowo obowiązki i uprawnienia wójta, który stać się miał zgodnie z wolą hospodara, organizatorem prawidłowego funkcjonowania i rozwoju tak ważnego komunikacyjnie miasta”.

Źródło: Przemiany społeczno-gospodarcze na Podlasiu w XV–XVI wieku, Anna Kołodziejczyk, Olsztyn 2012

Prawo magdeburskie potwierdzane było w kolejnych latach, ostatni raz w 1744 roku. Po I wojnie światowej Milejczyce straciły prawa miejskie. 

Według lustracji z 1566 istniał tu dwór starościński, kościół katolicki pw. św. Stanisława, dwie cerkwie: św. Barbary i św. Mikołaja, i oczywiście karczmy (miodowe, piwne i gorzałczane).  W mieście było też wielu rzemieślników, w tym m.in. kuśnierze, kowale, garncarze, szklarz. Jarmarki urządzano dwa razy w roku: 8 maja na św. Stanisława i 4 grudnia na św. Barbary. 

Parafia św. Stanisława

Pierwotny kościół parafialny rozebrano w 1556 r., a w jego miejsce wybudowano nowy. Jednak w 1657 r. został spalony przez wojska moskiewskie. Odbudowany ok. 1660 r. dzięki staraniom proboszcza Pawła Krasnodębskiego.

Obecny kościół z ok. 1740 r. po upadku Powstania Styczniowego w 1865 roku został zamknięty, a budowle i grunty przekazano służbie cerkiewnej.  Kościół przemieniono na cerkiew pw. Św. Ducha. Po zakończeniu I wojny światowej rewindykowano kościół. Świątynię wielokrotnie remontowano, a w 1957 roku wpisano do rejestru zabytków. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica z ok. 1740 r., gruntownie odnowiona w 1929 r. oraz plebania wybudowana w ok. 1900 r.

Parafia św. Barbary

Parafia prawosławna w Milejczycach istniała od początku XVI wieku. Postanowienia unii brzeskiej w 1596 r. doprowadzają do przekształcenia miejscowej parafii prawosławnej w parafię unicką. W roku 1839 władze rosyjskie unieważniły postanowienia unii brzeskiej, włączając cerkwie unickie w struktury cerkwi prawosławnej.

Podczas pożaru miasta w 1859 r. cerkiew parafialna św. Barbary uległa zniszczeniu. W 1865 roku nabożeństwa przeniesiono do cerkwi Św. Ducha w dawnym kościele katolickim. Obecną świątynię prawosławną wybudowano w latach 1899 – 1900. W XVI wieku funkcjonowała również cerkiew cmentarna. Kolejna cerkiew zbudowana była prawdopodobnie w 1820 roku, rozebrana w 1887 roku i sprzedana do wsi Zubacze, gdzie jako cmentarna istniała do ok. 1970 r. Obecną cerkiew cmentarną w Milejczycach zbudowano ok. 1890 roku. Zarówno cerkiew cmentarna, jak też parafialna zostały wpisane do rejestru zabytków w 1980 r. Podczas I wojny światowej część społeczności prawosławnej udała się na tzw. bieżeństwo w głąb Rosji. Powrócili w 1921 r.

Gmina żydowska

Pierwsze informacje na temat Żydów w Milejczycach pochodzą z XVI w. i dotyczą konfliktu między mieszczanami a ludnością żydowską, która mimo zakazów przybywała do miasteczka. W 1857 r. wybudowano pierwszą drewnianą synagogę. Cmentarz założono w 1865 roku. Liczba Żydów w miasteczku do 1939 r. rosła. W 1878 r. było ich 627 na 1588 mieszkańców. Z kolei w 1935 r. Milejczyce zamieszkiwało 1002 prawosławnych, 894 Żydów i 187 katolików.

Żydzi mieszkali głównie przy rynku. Trudnili się różnego rodzaju usługami, handlem, zakładali fabryki. W miasteczku istniały dwie kaflarnie, których właścicielami byli Levizon i Gorfajn. Obok synagogi znajdował się niewielki dom modlitewny oraz łaźnia. Ostatnim rabinem w Milejczycach był Aron Izaak Tamares, który w chwili wybuchu wojny miał 35 lat.

W okresie międzywojennym Milejczyce były miejscowością letniskową ludności żydowskiej, przyjeżdżającej głównie z Białegostoku i Warszawy. Miasteczko uważano za kurort, gdzie lasy sosnowe miały leczniczy wpływ na drogi oddechowe. Frekwencja letników wynosiła do 1500 osób. Wraz z napływem żydowskich kuracjuszy w 1927 powstała istniejąca do dzisiaj duża synagoga (w miejscu starej drewnianej z 1857 r.)  W nowej synagodze poza salą modlitwy mieściły się: zarząd gminy żydowskiej, administracja synagogi, sąd kahalny oraz pomieszczenia dla kobiet. Synagoga funkcjonowała do połowy 1941 r., kiedy to Niemcy zdewastowali świątynię.

Po wojnie opuszczony budynek zmienił swoją funkcję. Po drobnych przeróbkach zaadaptowano go na kino, bibliotekę i ośrodek kultury. W 2011 r. władze gminy, w zamian za działkę leśną koło Miedwieżyk, pozyskały synagogę od warszawskiej Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. A po uzyskaniu funduszy na renowację budynek odzyskał dawny blask. Od 1994 r. znajduje się na liście zabytków.

Żydzi z Milejczyc zginęli w sierpniu 1943 r. w Treblince. Wiosną 1942 r. Niemcy utworzyli getto, w którym zamknięto ok. 1000 Żydów z Milejczyc i Nurca. Zburzyli również ok. 90 domów żydowskich. W listopadzie 1942 r. zlikwidowali getto, a Żydów przewieźli do getta w Kleszczelach, stamtąd do Bielska, a na koniec do obozu zagłady w Treblince.

Współcześnie

W 2021 r. Milejczyce liczyły 707 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców zmalała o 32 proc.
Przez wieś przybiega szlak rowerowy Green Velo, a w oddalonym 6 km Pokaniewie znajduje się kilkanaście komercyjnych stawów rybnych. 

Sama wieś poza zabytkami słynie ze słodkich specjałów wyrabianych przez miejscową firmę Junakor, takich jak sękacze i mrowiska. Sękacz powstaje w wyniku polewania rożna kolejnymi warstwami ciasta, a mrowisko to ułożone w kopiec płatki ciasta, polane miodową masą i posypane bakaliami. Przepis na pyszny sękacz znajdziesz tutaj: Sękacz – ciasto wypiekane na ogniu.

Źródła:

• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce; tom XII, zeszyt 1; redakcja naczelna J. Łoziński, M Kałamajska-Saeed; Instytut Sztuki PAN; 1996;
• sztetl.org.pl;
• Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej; Grzegorz Sosna; 2000;
• milejczyce.pl;
• Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski. Tom 1; pod redakcją Barbara Engelking, Jan Grabowski; Warszawa 2018