Tylmanowa – wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, w dolinie Dunajca, na pograniczu Gorców i Beskidu Sądeckiego.
Tylmanowa została założona w 1336 r. Z kopi dokumentu lokacyjnego (oryginał zaginął, odpis z 1581r.) wynika, że Salomea, przełożona klasztoru w Starym Sączu, przekazała Petrusowi i Tylmanusowi las klasztorny leżący nad Dunajcem, na szlaku handlowym łączącym z Węgrami. Zasadźcy mieli założyć wieś na nabytym terenie. Nowa wieś otrzymała 18 lat wolności, po których zobowiązana została do uiszczania opłat. Sołtys miał dwa łany wolne, karczmę, browar, młyn, piekarnię i zakład szewski. Jeden łan miał zostać wydzielony pod kościół. Sądownictwo, z wyjątkiem trudnych i niezwykłych prac, należało do sołtysa.
Początki parafii
Jak podaje Jan Długosz, Tylmanowa była parafią o nazwie Villa Ywconis i należała do dekanatu długopolskiego „Longus Camopus”, archidiakonatu sądeckiego, biskupstwa krakowskiego. Do parafii należały wsie Kłodne oraz Ochotnica. Pierwsza świątynia powstała w XV wieku i była to budowla drewniana z gontowym dachem. Prawdopodobnie jej fundatorem był klasztor klarysek w Starym Sączu. W tym samym okresie powstała szkoła parafialna. Kościółek spłonął w 1756 r. z księgami parafialnymi. W tym samym roku powstał obiekt istniejący do dziś.
Do 1670 roku klasztor klarysek posiadał przywilej na sołtysostwo w Tylmanowej. Następnie przywilej ten otrzymał starosta czorsztyński. W czasie pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. wieś znalazła się w granicach Królestwa Galicji i Lodomerii Cesarstwa Habsburgów.
W XVIII wieku działał w Tylmanowej najsłynniejszy zbójnik Podhala, Józef Baczyński. Kolejnej ciekawostki dostarcza nam Przewodnik dla wycieczki krajoznawczej XI Zjazdu Polskich Lekarzy i Przyrodników z 1911 roku.
„Od Krościenka począwszy, więc zajmując już Pieniny a potem Podhale, mieszkają górale. Od Łącka zaczyna lud coraz więcej wyglądać „po góralsku”. Spotykamy częściej kierpce i futrzane serdaki, których Lachy nie nosiły. W Tylmanowej wypada zwrócić uwagę na ornament haftu na gurmanach czarnych i białych, bo ornament właściwy jest tylko tej wsi.”
Nowi włodarze Tylmanowej
Po 1793 roku rząd austriacki rozsprzedał częściowo starostwo czorsztyńskie. W 1828 r. majątki w Ochotnicy i Tylmanowej kupił na aukcji we Lwowie kupiec Ambroży Kołodziejski, za 50.005 złr.m.k., zapożyczając się u rodziny Berskich. Nie mogąc spłacić długu, w 1830 r. przekazał majątek w Tylmanowej swym wierzycielom. W 1840 roku rodzina Berskich wzniosła dwór w stylu klasycystycznym. Położony na wzgórzu wśród parku w stylu angielskim. Właściciele sprowadzili wiele rzadkich roślin. Budynek jest murowany i potynkowany, parterowy z gankiem na czterech kolumnach. Dach czterospadowy kryty blachą. Wewnątrz znajdowała się sala pseudogotycka z ornamentacyjnymi malowidłami. Rodzina Berskich zamieszkiwała w Tylmanowej do 1945 r., kiedy to została wywłaszczona i zmuszona do opuszczenia własnego majątku. Dwór został rozgrabiony, a ogród zdewastowany.
Czas wojen
Podczas I wojny światowej, 20 listopada 1914r. dolną część wsi zajęli kozacy z 10 dywizji kawalerii gen. Fiodora Kellera. Ich marsz Doliną Dunajca powstrzymywał austro-węgierski oddział specjalny płk. Weisza, wyposażony m.in. w karabiny maszynowe M.07 Schwarzlose, których pozycje umieszczono na stokach wzgórza Basta. Gen. Josef Roth wysłał wsparcie w postaci jednostki kolarzy oraz żołnierzy Legionów Polskich. 10 grudnia wyparli oni Rosjan z Tylmanowej.
Przed wybuchem II wojny światowej Wojsko Polskie, z udziałem mieszkańców wsi, rozpoczęło budowę fortyfikacji. Zabrakło jednak czasu na zbudowanie zaplanowanych kilkunastu betonowych obiektów bojowych. Wykonano jedynie kilka wykopów fundamentowych.
Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. w zwężeniu doliny Dunajca koło Kłodnego znajdował się punkt oporu prowadzony przez Korpus Ochrony Pogranicza „Żytyń” i Batalion Obrony Narodowej „Limanowa”. Za udział Tylmanowian w budowie fortyfikacji, Niemcy zemścili się paląc gospodarstwa i rozstrzeliwując 15 mieszkańców.
Według spisu z 1941 r., w Tylmanowej i Ochotnicy mieszkało łącznie 227 osób pochodzenia żydowskiego. Część Żydów trafiała do zakopiańskiej siedziby Gestapo w willi „Palace”, a stamtąd do okolicznych więzień, dalej do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. W 1942 roku w ramach akcji „Reinhardt” gestapowcy dokonali, również w tych miejscowościach, mordów na miejscowych Żydach. Rozstrzeliwano na oczach ich rodzin i góralskich sąsiadów. Pomordowanych grzebano w zbiorowych mogiłach, znajdujących się do dziś na terenie Ochotnicy i Tylmanowej.
Kolejna fala represji niemieckich miała miejsca 2 lata później. W listopadzie 1944 r. w Tylmanowej-Rzece partyzanci z 11 kompanii 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK wzięli do niewoli 20 Niemców. W odwecie za działalność partyzancką – początkowo polską, a później także sowiecką żołnierze niemieccy przeprowadzali karne ekspedycje. Ich największe nasilenie nastąpiło w listopadzie i grudniu, zwłaszcza podczas „krwawej wigilii” w 1944 roku, kiedy to śmierć poniosło 59 osób w Ochotnicy Dolnej i Tylmanowej. 28 listopada 1944 roku zginął 7-letni Władysław Tworek, śmiertelnie postrzelony przez przejeżdżających przez Tylmanową Niemców.
Po wojnie we dworze tylmanowskim bazował oddział Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i posterunek Milicji Obywatelskiej. W latach 60. dostawiona została drewniana część, w której mieściła się jadalnia ośrodka kolonialnego krakowskiego Motostalu.
Świątynie
Najstarszym zabytkiem Tylmanowej jest drewniany kościół pw. św. Mikołaja, który znajduje się w środkowej części miejscowości. Ściany budynku są konstrukcji zrębowej, oszalowane deskami i osadzone na otynkowanej podmurówce. Dach pokryty jest blachą. Kościół ma typowy układ: prezbiterium przechodzi w szerszą nawę, do której przylega kruchta. Wewnątrz znajduje się barokowy ołtarz z obrazem Matki Boskiej oraz dwa ołtarze boczne, również w wystroju barokowym. Poświęcenie kościoła pw. św. Mikołaja przez dziekana dekanatu nowotarskiego – ks. Jakuba Laskiego, miało miejsce w 1760 roku.
W 1992 r. w sąsiedztwie kościoła rozpoczęto budowę nowej świątyni. 30 IV 2000r. poświęcenia nowego kościoła, 30 kwietnia 2000 roku dokonał ordynariusz tarnowski biskup Wiktor Skworc. Murowany kościół posiada trójbocznie zakończone prezbiterium oraz trzyczęściową nawę. Do prezbiterium przylega zakrystia, a do nawy przylega boczna kaplica chrzcielna pw. św. Rodziny.
Kolejnym zabytkiem jest dwór Berskich, dziś nieużywany i w pogarszającym się stanie technicznym. Jest własnością Skarbu Państwa w wieczystym użytkowaniu gminy Ochotnica Dolna. Władze gminy zamierzają zaadaptować budynek na palcówkę kultury, w której mieściłoby się muzeum Dunajca.
Atrakcje przyrodnicze
Przez Tylmanową przebiega szlak pieszy Beskidu Sądeckiego Tylmanowa – Dzwonkówka – Krościenko. Trasa wynosi ok. 15 km i rozpoczyna się z przystanku autobusowego, przy kościele w centrum Tylmanowej lub nieco dalej z przystanku u ujścia potoku Ochotnica do Dunajca. Szlak jest dobrze oznakowany i mało uczęszczany.
Największą atrakcją przyrodniczą w Tylmanowej jest rezerwat krajobrazowy Kłodne nad Dunajcem. Rezerwat znajduje się na stromym i trudno dostępnym zboczu doliny Dunajca. Dobrze widoczny jest z drogi Nowy Sącz – Krościenko, a rozpoznać można go po stojącym tuż przy Dunajcu drewnianym domku robotników leśnych. Według Jana Długosza w rejonie tym niegdyś poszukiwano złota.
W latach siedemdziesiątych na skalnym wzgórzu Baszta u ujścia potoku Ochotnica wybudowano kalwarię tylmanowską, czyli drogę krzyżową z 16 stacjami i z rzeźbami Tomasza Zabrzeskiego, ludowego rzeźbiarza z Kłodnego. Co roku odbywają się tu młodzieżowe spotkania modlitewne.
Wieś Tylmanowa w 2021r. miała 3 112 mieszkańców, z czego 50 proc. stanowiły kobiety. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców wzrosła o 32 proc.
Źródło:
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XII
- Atlas Historyczny Polski. Województwo Krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. Pod red. Henryka Rutkowskiego; 2008r.
- Lokacje na prawie niemieckim w południowej części województwa krakowskiego w latach 1334 -1434, Elżbieta Dybek, 1993r.
- www.ochotnica.pl
- www.polskawliczbach.pl
- genealogia.okiem.pl
- parafiatylmanowa.pl
Dodaj komentarz na Facebooku