Niedzica – zamkowa wieś z zakazem palenia fajki

Niedzica – wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, u podnóży Pienin Spiskich, w pobliżu Jeziora Czorsztyńskiego.

Pierwsze informacje na temat wsi pochodzą z początku XIV wieku, kiedy to lokowana została na prawie niemieckim, na obszarze 60 łanów, po obu stronach rzeki Niedziczanki (Nisitz) i wchodziła w skład państwa węgierskiego. Jednak pierwszy akt lokacyjny pochodził prawdopodobnie z 1209 r., w którym król Węgier Andrzej II nadał Niedzicę Rudygerowi z Tyrolu (dziadek Rykolfa Berzeviczych, właściciela niedzickiego zamku).

Po wybudowaniu pobliskiej warowni, Niedzica stała się „osadą zamkową”. Ludność zajmowała się rolnictwem oraz rzemiosłem, głównie na potrzeby rezydencji zamkowej. W rękach rodziny Berzeviczych warownia przetrwała do 1463 roku. Następnie przeszła wraz z dobrami w ręce Emeryka Zapoly, żupana spiskiego, dziadka Barbary, pierwszej żony Zygmunta Starego.

Kościół św. Bartłomieja z XIV wieku

Kokosz Berzeviczy, prawdopodobny założyciel i właściciel osady, ufundował gotycki murowany kościół św. Bartłomieja i doprowadził do erygowania parafii. Mimo że w 1320 r. sprzedał wieś, zachował jednak patronat i prawa kolatorskie do świątyni. W 1326 r. w tym przekazał patronat nad kościołem zakonnikom z Czerwonego Klasztoru, który również był fundacją Kokosza Berzevicza. Według legend budowę świątyń miano nakazać Berzeviczemu jako zasądzone zadośćuczynienie za popełnione morderstwo. Aby odkupić swoje winy miał on wznieść 6 klasztorów i zamówić 4000 mszy za spokój duszy zmarłego.

Po przejściu na luteranizm kolejnych właścicieli dóbr w latach 1545–1640 niedzicki kościół pełnił rolę zboru protestanckiego. Do najcenniejszych gotyckich zabytków ruchomych kościoła należy część tryptyku pochodząca z połowy XV w., obrazująca życie i męczeńską śmierć patrona parafii – św. Bartłomieja. Pozostałą część tryptyku można zobaczyć w Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie. W prezbiterium zachował się zespół dekoracji malarskich oraz dekoracja żeber sklepiennych, datowane na lata 1390-1420. W połowie XVIII wieku do nawy kościoła została dobudowana kaplica Matki Boskiej Bolesnej z rokokowym ołtarzem z Pietą, chórem oraz podwójnym konfesjonałem.

Zakaz palenia fajki na ulicach wsi

W 1832 r. Niedzicę odwiedził pisarz i poeta Seweryn Goszczyński. Z jego dziennika dowiadujemy się, iż w tym czasie na ulicach wsi obowiązywał zakaz palenia fajki.

„W około zamku rozsypuje się wieś Niedzica. Na wejściu do wsi zwrócił moją uwagę słup z tablicą, na której wypisany zakaz palenia fajki na ulicach wsi. Przepis ten jest powszechny we wszystkich wsiach węgierskich i ściśle przestrzegany przez obawę pożarów. Jest on obwarowany sztrofami pieniężnemi a dla chłopów karą cielesną. Stąd nieraz można widzieć na wstępie do wsi, tablicę na której malowidło przedstawia w wyższej swojej części fajkę, a w niższej chłopa rozciągnionego na ziemi, a nad nim hajduka z kijem lub batem. Madziarski ten hieroglif chłopi dobrze rozumieją, widzą że znaczy plagi za palenie fajki na ulicy, choćby transito”. Dziennik podróży do Tatrów, Seweryn Goszczyński

I faktycznie w XIX wieku w Niedzicy wybuchały liczne pożary, które często niszczyły dobytek całego życia mieszkańców. Jednak zakaz palenia fajki nie uchronił mieszkańców przed kolejnymi pożarami i tym najtragiczniejszym w skutkach z 3 maja 1895 roku. Spłonęła cała wieś, a także dach i hełm kościoła oraz średniowieczne dzwony. Według ustnych przekazów mieszkańców szalejący wiatr porywał ze strychów palącą się słoninę, drewniana zabudowa była łatwopalnym materiałem, zachowały się zaledwie cztery domy. Po tym zdarzeniu nie tylko trzeba było odbudować wieś, wyremontować kościół, pojawiły się głód, choroby i cierpienie. Część mieszkańców zmarło z niedożywienia.

Niedzica w granicach państwa polskiego

Po zakończeniu I wojny światowej upadły Austro-Węgry, powstały nowe państwa, a o Spisz zaczęły rywalizować odrodzona Polska i Czechosłowacja. Ostatecznie w 1920 r. wraz z trzynastoma wsiami Niedzica została w ramach tzw. Zamagurza włączona do Polski. Podczas II wojny światowej wieś wciągnięto w obręb słowacki. Po wojnie powróciła w granice Polski.

W 1950 roku powstała w Niedzicy Izba Porodowa, jedna z pierwszych na Spiszu i Podhalu. Mieściła się w drewnianej willi przy kościele. W udostępnionych pomieszczeniach znajdowała się sala porodowa, sala dla matek i osobno sala dla noworodków. Do dyspozycji personelu była też kuchnia i pomieszczenie gospodarcze. Izba porodowa działała przez 27 lat. Od końca lat 70 XX wieku mieszkanki wsi rodziły w szpitalach w Zakopanem i Nowym Targu.

Współcześnie

W styczniu 2014 roku z Niedzicy wyłączono przysiółek Zamek i utworzono samodzielną wieś Niedzica-Zamek. Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku liczba ludności we wsi Niedzica wynosi ponad 2 tys. osób. W latach 1998 – 2021 liczba mieszkańców wzrosła o 25 proc.

W Niedzicy znajduje się cmentarz żydowski, założony prawdopodobnie w XIX w. Jednak podczas II wojny światowej został zdewastowany. Na powierzchni 58 metrów kwadratowych zachowało się zaledwie 6 nagrobków pochodzących z przełomu XIX i XX w. Przed wojną, do 1942 roku we wsi mieszkało 9 rodzin żydowskiego pochodzenia.

W lutym 2023r. uczniowie niedzickiej szkoły podstawowej chcieli upamiętnić założycieli wsi i uznać rodzinę Berzewiczych patronem szkoły. Aby jednak tak się stało, konieczna była uchwała rady gminy Łapsze Niżne. Ci jednak nie zgodzili się z opinią uczniów i patron wytypowany przez uczniów został przez radnych odrzucony. Zdaniem części radnych partonem powinien być Polak. Do tego ród założycieli, korzystał z pańszczyzny chłopów, co zdaniem radnych dodatkowo przekreśla ich jako patronów. Warto jednak zauważyć, iż mimo formalnego zniesienia pańszczyzny w XIX wieku, na Spiszu do lat 30. XX wieku istniała tzw. żelarka, którą była formą pańszczyzny. Ostatecznie zniesiona została ustawą sejmową w 1931 r. o likwidacji stosunków żelarskich na Spiszu.

Odwiedzając wieś fani zagadek mogą zabawić się poszukiwaczy skarbu, dzięki terenowej grze Niedzica – 700 lat tradycji i historii. Quest prowadzi po Niedzicy, w której wciąż żywe są spiskie tradycje sprzed wieków, a historia przeplata się z legendami i opowieściami.

Źródła:

• parafianiedzica.pl
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII
• Józef Ciągwa, Zniesienie pańszczyzny na Spiszu w latach 1931–1934; Lublin 2016r.
• Średniowieczne początki Niedzicy; Niedzica 1320 – 2020 monografia; Tadeusz M. Trajdos
• Dziennik podróży do Tatrów, Seweryn Goszczyński, Petersburg 1853r.
• W Niedzicy nie chcą XIV-wiecznej rodziny za patrona szkoły. Bo to Węgrzy i żyli z pracy chłopów pańszczyźnianych; Łukasz Bobek; Gazeta Krakowska
• zamekniedzica.pl
• sztetl.org.pl