Królowy Most – wieś z pięknym krajobrazem i bogatą historią

Królowy Most  – miejscowość położona w województwie podlaskim, w powiecie białostockim, nad rzeką Płoską.

Nazwa wsi związana jest z postacią Zygmunta Augusta i jego podróżą do Grodna. Według miejscowej legendy, aby król mógł kontynuować podróż w komfortowych warunkach miano nad rzeczką Płoską wybudować most. Od tego czasu miejsce to nazywano Królowym Mostem. Jednak to nie jedyna nazwa, jaka używana w odniesieniu do dawnej osady. W dokumentach z XIX wieku pojawia się nazwa Janopol, która funkcjonowała równocześnie i wymiennie z Królewskim bądź Królowym Mostem. Czasem pojawiała się też nazwa Annopol.

Pierwsze pisemne informacje o Królowym Moście pojawiają się w inwentarzu majątku Branickich z 1772 roku, spisanym przez Izabelę Branicką. Jednak osada powstała już przed 1674 r. i była ściśle związana z wykorzystywaniem dóbr puszczy. Położenie nad rzeką umożliwiało spławianie drzewa z lasu. W XVIII wieku miejsce to było zapleczem drewna sprowadzanego do rozbudowującego się Białegostoku.

Majątek Janopol

Majątek Janopol tworzony był w początkach XIX wieku. Według inwentarza nowego folwarku Janopola z 1815 r. majątek należeć miał do Hrabstwa Zabłudowskiego, które było dziedzictwem księżniczki Stefanii Radziwiłłówny. Jej ojciec książę Dominik Radziwiłł w wieku czterech lat otrzymał ogromny spadek, w tym Królowy Most. Po księżniczce Stefanii właścicielem Janopola stał się Jan Sakowicz, który był jednym z wierzycieli Radziwiłów. W inwentarzu z 1815 r. wymieniono również karczmy i młyn.

„Najbardziej interesującym jest opis karczmy w Królowym Moście, która w chwili sporządzania inwentarza zachowana była w dobrym stanie. Karczma drewniana na podmurowaniu ceglanym. Dach pokryty dranicami. Było tam siedem pomieszczeń, a więc karczma była wielka. Pierwsze pomieszczenie to sień, w której mieściła się kuchnia, dalej były małe sionki z wyjściem na ogród. Po jednej stronie mieściła się izba szynkowa, alkierz i komórka. Po drugiej stronie znajdowały się izba gościnna i komórka (…) Pod budynkiem karczmy znajdował się mały sklep murowany z cegieł, do którego prowadziły schody”.

Dzieje majątku Janopol – Królowy Most w latach 1815 – 1944; Izabela Szymańska; praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym dr hab. Józefa Maroszka; UwB

Majątek o łącznej powierzchni blisko 1597 ha posiadał 5 wsi (Załuki, Nowosiółki, Kołodno, Królowy Most, Puciły), 5 zaścianków oraz jedno uroczysko. Według inwentarza z 1846 roku do majątku należały 2 folwarki – Janopol i Stefanówka oraz 5 wsi (Kołodno, Przechody, Rozalin, Downiewo i Nowosiółki). W tym czasie majątek liczył 2887 ha ziemi. Z kolei w 1890 roku uległ on znacznemu zmniejszeniu, co prawdopodobnie było efektem uwłaszczenia włościan.

W drugiej połowie XIX w. Królowym Moście funkcjonowała fabryka sukna. Materiały, jak np. owczą wełnę kupowano w Białymstoku, a wyroby sprzedawano do Petersburga. W fabryce było 13 maszyn napędzanych wodą, pracowało tu 50 robotników.

Do 1921 roku właścicielami Królowego Mostu byli Sakowiczowie i ich spadkobiercy. Dopiero ostatnia z dziedziczących, Janina Rozalia Dederko sprzedała majątek. Przyczyniła się do tego I wojna światowa. W tym czasie przestały funkcjonować fabryki, zniszczono dwory. Po wojnie Janina Dederko, starając się zarządzać majątkiem zaczęła go zadłużać. Ostatecznie nabył go Stanisław Młodecki. Jego rodzina zarządzała majątkiem do 1944 roku. W wyniku reformy rolnej ziemie Królowego Mostu zostały rozparcelowane.

Zabytki sakralne

Po dawnym dworze nie ma już śladu. Dziś wizytówką miejscowości jest cerkiew św. Anny z początku XX wieku. Parafię w Królowym Moście utworzono w 1900 r. Obejmowała ona czternaście miejscowości. Prawdopodobnie wtedy też założono parafialny cmentarz. W 1858 r. właściciel dóbr Jakub Sakowicz wybudował w Królowym Moście niewielki kamienny kościół. Carskie represje popowstaniowe doprowadziły do zamknięcia kościoła, a w kolejnych latach do zamienienia go na cerkiew prawosławną. W 1870 r., po remoncie został wyświęcony jako cerkiew pod wezwaniem św. Aleksandra Newskiego, a wraz z utworzeniem parafii, kaplica filialna zamieniła się tymczasowo na cerkiew parafialną.

W 1904 r. została zakupiona u właściciela miejscowego majątku, marszałka Sakowicza, działka o powierzchni blisko 9,5 tys. m2 pod budowę cerkwi, szkoły, plebanii, budynku dla psalmisty oraz pod uprawę. Prawdopodobnie zakupił ją pierwszy proboszcz ks. Włodzimierz Owczarewicz. Parafianie zorganizowali zbiórkę i przystąpiono do budowy nowej cerkwi. Jako pierwsze zbudowano drewniane budynki mieszkalne i szkołę, a w ok. 1913 rozpoczęto budowę świątyni. Jednak wybuch I wojny światowej i związane z nią tzw. bieżeństwo przerwały budowę.

Po wojnie parafia prawosławna w Królowym Moście została zlikwidowana, a parafian dołączono do cerkwi w Gródku. Kaplicę św. Aleksandra Newskiego zwrócono katolikom. Wdowa po proboszczu dawnej parafii prawosławnej sprzedała grunty i budynki parafialne nowemu dziedzicowi majątku w Królowym Moście – Stanisławowi Młodeckiemu. Ten zabudowania parafialne i nieukończoną cerkiew przejął na cele mieszkalne i gospodarcze. Cerkiew pełniła rolę spichlerza oraz stajni. Pod koniec lat 20. gdy Młodecki wybudował budynki gospodarcze, cerkiew udostępnił prawosławnym. Przystąpiono do prac naprawczych. W 1940 reaktywowano samodzielną parafię w Królowym Moście, a rok później konsekrowano świątynię. W budynku parafialnej szkoły urządzono szkołę świecką.

Do parafii należą: Królowy Most, Borki, Downiewo, Kołodno, Lipowy Most, Nowosiółki, Pieszczaniki, Podzałuki, Przechody, Radunin, Sofipol, Załuki i Zasady. W latach 1986 i 1991 drewniana plebania uległa sporym pożarom, a w 1990 roku nieznani sprawcy włamali się do cerkwi, rabując m.in. dziewięć ikon i ewangelię.

Zarówno cerkiew św. Anny, jak i kaplica św. Anny w Królowym Moście wpisane są do rejestru zabytków.

Współcześnie

Wzdłuż drogi biegnącej przez Królowy Most w stronę wsi Kołodno jest aleja wielogatunkowych drzew z przewagą lip (pomników przyrody w wieku 70–100 lat).

Przez Królowy Most przebiegają piesze szlaki turystyczne: Szlak Wzgórz Świętojańskich i Szlak Napoleoński oraz Ścieżka Powstania Styczniowego. Szlak Wzgórz Świętojańskich o długości 27 km przebiega przez gminy: Michałowo, Gródek i Supraśl. Z kolei Szlak Napoleoński o dł. 33 km prowadzi przez: Żednię, Zajmę, Kuberkę, Królowy Most, Górę Świętego Jana, Jakubin, Nowosiółki, Turowo, Borsukowiznę, Nową Świdziałówkę i Krynki.

Ścieżka Powstania Styczniowego prowadzona jest wokół pól bitewnych, mogił, pomników i cmentarza wojennego, a jej długość wynosi 72 km. Jednym z punktów na ścieżce jest Góra Świętej Anny koło Królowego Mostu, gdzie według lokalnych przekazów we wspólnej mogile pochowanych ma być 90 powstańców.

Pod koniec XX wieku, po serii filmów Jacka Bromskiego: U Pana Boga za piecem, U Pana Boga w ogródku oraz U Pana Boga za miedzą, miejscowość, mimo że nie wniosła do filmu nic poza nazwą, zyskała ogromną popularność i stała się osadą letniskową.

Źródła:

• Dzieje majątku Janopol – Królowy Most w latach 1815 – 1944; Izabela Szymańska; praca magisterska napisana pod kierunkiem naukowym dr hab. Józefa Maroszka; Uniwersytet w Białymstoku Wydział Historyczno – Socjologiczny Instytut Historii; 2005;
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XV cz.1;
• Cerkiewna własność ziemska na Białostocczyźnie w XV-XX w. G. Sosna, A. Troc-Sosna, Białystok 2004;
• „Monografia Ziemi Gródeckiej”; redakcja i korekta: Małgorzata Sadłowska, Jolanta Szczygieł; Gródek 2021