Kadyny – dawny majątek cesarza Niemiec

Kadyny – wieś położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, nad Zalewem Wiślanym.

Nazwa miejscowości wywodzi się z języka staropruskiego, prawdopodobnie od słowa „kudas”, czyli chudy, nędzny. Według legendy nazwa Kadyn pochodzi od mieszkającej na tych terenach Cadiny, siostrzenicy księcia pruskiego Waidewurfa.

Historia Kadyn sięga wczesnego średniowiecza i grodu staropruskiego plemienia Pogezanów. W XIII wieku zdobyli go Krzyżacy. Kadyny były siedzibą komornictwa, a później okręgu leśnego, który podlegał komturowi elbląskiemu. Znajdował się tu folwark krzyżacki i zameczek myśliwski.

W 1431 roku, w związku z trudnościami finansowymi zakonu, folwark został oddany w zastaw rodzinie Baysenów. W listopadzie 1432 roku Hans von Baysen stał się oficjalnym właścicielem majątku. A folwark przybrał kształt majątku dworskiego. Jego właścicielami w przeciągu wieków byli, czasem naprzemiennie, przedstawiciele znaczących pruskich rodów. Takimi właścicielami, z przerwami, byli w XVII i XVIII wieku członkowie rodu von Schlieben. Johann Theodor von Schlieben był fundatorem klasztoru franciszkanów i budowniczym pałacu, którego główne wejście zdobi rodowy herb. Budowla stanowi trzon dzisiejszego pałacu, który to przebudowany był wielokrotnie przez późniejszych właścicieli.

Franciszkanie

Zespół klasztorny franciszkanów w Kadynach umiejscowiony jest na wzniesieniu, w miejscu staropruskiego grodu plemienia Pogezanów. Kamień węgielny pod budowę klasztoru położono 5 czerwca 1714 roku, a prace wykończeniowe trwały do 1728 r. Kilka lat później wybudowano także kościół. W XIX wieku większość zabudowań klasztornych rozebrano. W latach 90. XX wieku podjęto decyzją o odbudowie zespołu klasztornego. Obecnie w odbudowanych pomieszczeniach mieści się klasztor Zakonu Braci Mniejszych.

W 1870 roku w kadyńskim majątku rozbudowano gospodarstwo i założono destylarnię. Dwa lata później uruchomiono cegielnię. Zarządzająca w tym okresie rodzina Birkner wykupiła okoliczne majątki oraz młyn wodny. Kilka lat później doszło do dwóch poważnych pożarów. Pierwszy miał miejsce w 1889 r. Pożar objął budynki gospodarcze. Podczas drugiego w 1892 roku zniszczeniom uległy stajnia i pałac.

Letnia rezydencja Wilhelma II

W latach 1898 -1945 majątek był letnią rezydencją cesarza Niemiec – Wilhelma Fryderyka II i jego rodziny. Cesarz otrzymał majątek od Artura Birknera w zamian za dożywotnią rentę w wysokości 22 000 marek rocznie. W okresie tym posiadłość przeszła wiele przemian. Pałac wyremontowano, dobudowano nowe pomieszczenia. Powstały kolejne budynki gospodarcze. Nowy właściciel nakazał wybudować domy dla służby, zarówno urzędników, jak i robotników, a także wieżę z bramą, budynek wartowniczy, a w latach 1901/1902 nowy budynek szkolny w stylu zakonnym, a także pocztę i szpital z domem spokojnej starości dla pracowników.

Powstała obszerna hala dla samochodów i powozów konnych cesarza. W budynku znajdowały się również: warsztat, pokoje dla kierowców i urzędników. Powstała stadnina koni, w której hodowano konie trakeńskie i holsztyńskie. Nie zapomniano też o infrastrukturze i bezpieczeństwie. Nad Zalewem Wiślanym powstał port i wał przeciwpowodziowy. Zbudowano kolej łączącą cegielnię z manufakturą majoliki i portem.

Kościół ewangelicki

W 1913 r. rozpoczęto budowę neogotyckiego kościoła, według projektu Artura Kicktona. Materiały pod budowę pochodziły z miejscowego zakładu ceramicznego. Budowlę konsekrowano po wojnie, w 1920 roku. Ewangelicka świątynia była okazałą budowlą o świetnej akustyce. Do wystroju wnętrz wykorzystano wszystkie możliwości techniczne i artystyczne miejscowej cegielni i zakładu majoliki. Kościół nazywano Świątynią Pokoju. Przetrwał on II wojnę światową z niewielkimi uszkodzeniami. Niestety w 1958 r. na polecenie władz komunistycznych kościół rozebrano. Neogotycki ołtarz Ukrzyżowania, w formie tryptyku z 1913 roku przeniesiony został do elbląskiego kościoła. Cegłę z rozbiórki także wykorzystano m.in. przy remontach elbląskich kościołów.

Po przejęciu majątku cesarz zlecił modernizację cegielni. Zakupiono nowe maszyny, zbudowano system kominowy i suszarnie. Rozszerzono produkcję o ceramikę budowlaną. Jedną z większych inwestycji, do której Kadyny dostarczały materiały była budowa Banku Rzeszy w Gdańsku. W 1914 roku cesarz wprowadził ubezpieczenia dla robotników w Kadynach.

Kadyńska majolika

Pod koniec XIX wieku w Niemczech modna stała się kolorowa ceramika szkliwiona, wykonywana techniką majoliki. Wilhelm zlecił budowę Królewskiej Pracowni Majoliki i Terakoty w Kadynach, której to produkcję rozpoczęto w 1904 roku. Majolika odnosi się do włoskiej ceramiki z XV-XVII wieku pokrytej kolorowym lub białym szkliwem. Produkcja majoliki rozwinęła się pod wpływem ceramiki mauretańsko-hiszpańskiej, importowanej do Włoch przez Majorkę (stąd nazwa).

Ceramika Kadyn pod względem stylistycznym wzorowała się na sztuce starożytnej Grecji, włoskiego renesansu, neorenesansu i secesji. Wyroby produkowano w krótkich seriach. Z zakładem współpracowali znani niemieccy artyści. Po 1918 roku nastały trudne czasy dla Kadyn. Niemcy po przegranej wojnie i abdykacji cesarza pogrążyły się w kryzysie gospodarczym. A przedmioty z koroną jako znakiem towarowym były na rynku źle widziane.

Kiedy klienci zaczęli wycofywać się, ówczesny dyrektor zakładu Wilhelm Dietrich, by uratować zakład rozpoczął produkcję kafli piecowych. Produkcja nabrała charakteru komercyjnego. Z inicjatywy Dietricha przeprowadzono eksperymenty z nową kombinacją kolorów, w wyniku czego poza „kadyńską czerwienią” wykorzystywano błękit kobaltowy i złoto. Powstał własny, niepowtarzalny styl określany jako „brg”. Skrót ten nawiązywał właśnie do kolorystyki wyrobów i pochodził od słów blau, rot i gold.

Produkowano też przedmioty ozdobne, wazony patery, popielniczki, świeczniki itp. Ogromną popularnością cieszyły się figurki zwierząt.

W latach 1936-39 wybudowano tu najnowocześniejszą w Niemczech fabrykę klinkieru. Pod koniec lat 30. XX wieku naziści narzucili kadyńskim zakładom produkcję podporządkowaną ówczesnej propagandzie.

Okres powojenny

Z kolei pałac przez ponad 20 lat był niezamieszkały. W 1941 roku zarządzanie majątkiem powierzono wnukowi cesarza, księciu Ludwikowi Ferdynandowi. Wtedy też zamieszkał z rodziną. Majątek pozostawał w posiadaniu Hohenzollernów do końca II wojny światowej. Prawdopodobnie pół godziny przed wkroczeniem wojsk radzieckich, 25 stycznia 1945 r., książę Ludwik Ferdynand uciekł w saniach konnych po lodzie Zalewu Wiślanego. Część mieszkańców odmówiła porzucenia domów, stwierdzając, że wszystko jedno czy umrą z rąk Rosjan, czy podczas ucieczki z głodu i zimna.

Po II wojnie światowej majątek stał się własnością państwową. W pałacu dolne pomieszczenia wykorzystywane były przez spółdzielnię rolniczą, a górne pomieszczenia przeznaczono na hotel. Przez blisko 30 lat funkcjonowała państwowa stadnina koni. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych próbowano przywrócić świetność zakładów ceramicznych. Pomieszczenia wyremontowano i do lat 80. kontynuowano produkcję ceramiki budowlanej. W 1996 r. gmina Tolkmicko sprzedała zakład w ręce prywatne. 

Niestety mimo kilku remontów kadyński majątek ulegał powolnej destrukcji, a park pałacowy stracił swój dawny styl. Obecnie odnowione zabudowania wraz ze stadniną koni należą do „Kadyny Folwark Hotel & Spa ”. Kompleks poza noclegami i gastronomią posiada w swej ofercie pracownię ceramiczną, kolekcję powozów, wypożyczalnię rowerów i oczywiście możliwość jazdy konnej.

Kadyńska przyroda

Wieś znajduje się na obszarze Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej, który charakteryzuje się bardzo zróżnicowaną rzeźbą terenu i niezwykle bogatą roślinnością.  Znajdziemy tu ponad 150 gatunków roślin chronionych, rzadkich i zagrożonych. 

Przez Kadyny przebiega odcinek szlaku rowerowego Green Velo. Odcinek ten nazywany jest trasą kadyńską i liczy ok. 26 kilometrów. Zaliczany jest do tras trudniejszych, z uwagi na długie podjazdy i miejscami uciążliwe do jazdy nawierzchnie dróg „Kadyńskiego Lasu”.

„Kadyński Las” to rezerwat przyrody utworzony w 1972 roku, w celu zachowania fragmentu starego lasu bukowego z pojedynczymi, starymi dębami. W pobliżu rezerwatu przebiega aleja dębowa, przy której najbardziej rozpoznawalnym okazem jest dąb im. Jana Bażyńskiego. Jego wiek oceniany jest na ponad 700 lat. Jego obwód na wysokości 130 cm wynosi dziesięć metrów. Pomnikiem przyrody jest od 1962 roku.

Dąb nosi imię dawnego właściciela Kadyn. I to nie jedyna nazwa, jaką nadano temu drzewu. W XIX wieku dąb nosił nazwę 1000-letniego dębu Niemiec, pod koniec XIX wieku dębu królewskiego. Po roku 1945 nazywano go dębem 1000-lecia, następnie dębem Kadyny. Następnie znany był jako Dąb Odrodzenia Polski. I ostatecznie nazwano go Dębem Bażyńskiego. Od wielu lat atrakcją dębu jest duża dziupla umożliwiająca wejście do drzewa. W XIX wieku, za czasów jednego z właścicieli Kadyn, Artura Birknera, zmierzono ją w dość nietypowy sposób. Okazało się, że mieści się w niej jednocześnie 11 żołnierzy w pełnym rynsztunku.

Źródło:

• Kadyny, Przewodnik turystyczny, Robert Dorr, z serii „Północno-wschodnioniemieckie miasta i krajobrazy” 1900;
• Wieś cesarska Kadyny – analiza układu przestrzennego, Urszula Knercer -Grygo, 2011;
• Kadyny – wieś idealna cesarza Wilhelma II, Joanna Kaszubowska;
• klasztorkadyny.pl;
• oldprussia.wordpress.com