Budry – wieś gminna położona w województwie warmińsko–mazurskim, w powiecie węgorzewskim, przy drodze łączącej Węgorzewo z Gołdapią. Sąsiaduje z gminną wsią Banie Mazurskie.
Dawna wieś Prus Książęcych o nazwie Buddern.
Książę Albrecht nadał 25 października 1565 roku komornikowi zamku węgorzewskiego, Janowi Mixie, dziesięć włók lasu w powiecie węgorzewskim. Jan Mixa miał na stu włókach założyć dwie wsie na prawie chełmińskim: Budry i Grądy. Obszar Budr ustalono na 51 włók i 2 morgi. Początkowo mieszkało sześciu chłopów i zaledwie w ciągu kilu lat wieś całkowicie zasiedlono. W roku 1710 na dżumę zmarło 245 osób, połowa mieszkańców.
Opustoszałe wsie zaludniano ponownie chłopami mazurskimi i litewskimi. Jednak w 1739r. król pruski Fryderyk Wilhelm I zakazał sprowadzania osadników z Polski i Litwy, wspierając w akcji osadniczej ludność niemiecką.
Kościół Trójcy Przenajświętszej
W roku 1724 postanowiono utworzyć w Budrach parafię. Z budową kościoła ociągano się tak długo, aż król pruski Fryderyk Wilhelm I zagroził wójtowi, że każe go powiesić, jeśli przy następnej swej wizycie nie zobaczy gotowego kościoła. Dzięki temu sprawa ruszyła i 6 maja 1737 położono kamień węgielny pod kościół. W październiku 1737 budowla została ukończona.
Budynek wykonany jest z cegły na podmurówce kamiennej, otynkowany, jednonawowy o krytym dachówką dwuspadowym dachu. Wewnątrz nawy płaski, drewniany strop wsparto na drewnianych, ośmiobocznych filarach. Początkowo miał on drewnianą wieżę, która zawaliła się w roku 1882 i sześć lat później została zastąpiona murowaną. Przed wojną ozdobą kościoła był ogromny olejny portret Marcina Lutra.
W 1739r. obszar parafii wyodrębniono z parafii Węgorzewo i Banie Mazurskie. Do parafii ewangelickiej w Budrach należały więc: Brzozówko, Budry, Budzewo, Dowiaty, Grądy Węgorzewskie, Grądyszki, Krzywińskie, Pietrele, Piłaki Małe, Popioły, Sobiechy i Więcki.
Początkowo w parafii przeważała ludność polska. W roku 1740 przystępowało tu do komunii 1134 Polaków i 227 Niemców. W wyniku zakazu sprowadzania osadników z Polski liczba parafian z Niemiec sukcesywnie rosła. Dodatkowo w skutek postępu germanizacji statystyka kościelna rejestrowała już w 1840 roku 698 Polaków i 3542 Niemców. Spis powszechny z roku 1858 stwierdził, że w parafii Budry mieszkało wówczas 4602 Niemców i 233 Polaków. Mimo to w 1867 roku wciąż wymagano od pastora dobrej znajomości języka polskiego, a pod koniec stulecia odprawiano tu jeszcze niekiedy nabożeństwa po polsku. W roku 1907, według oficjalnych danych kościelnych, nie było już tu Polaków.
W 1945 roku, po emigracji protestantów, kościół oddano do użytku katolikom. Parafię erygowano kanonicznie w 1962 roku. Od 1968r. zarówno kościół jak i cmentarz przykościelny wpisane są do rejestru zabytków. Obok kościoła stoi budynek plebanii, zbudowany z czerwonej cegły na kamiennym cokole z drewnianą werandą, ustawioną na ceglanych filarach.
Szkoła podstawowa
W tym samym czasie co kościół powstała szkoła podstawowa, która w roku 1856 miała dwie klasy, dwu nauczycieli i 140 uczniów, natomiast w 1935 r. trzy klasy, trzech nauczycieli i 156 uczniów. Od 1 września 1946 roku w Budrach prowadzona była polska szkoła. Jej pierwszym kierownikiem była Julia Prewisz – Kwinto.
Urząd stanu cywilnego
W związku z pruskim prawem o poświadczaniu stanu cywilnego i formy małżeństwa z 9 marca 1874 r. utworzono 1 października 1874 r. w Prusach Wschodnich urzędy stanu cywilnego. Urząd w Budrach powstał 1 października 1874 roku i istniał do 1945 roku. Ze względu na koszty, jedynie w miastach byli pełnoetatowi urzędnicy stanu cywilnego, praca ta w gminach była dobrowolna. Często byli to nauczyciele lub renciści, którzy otrzymywali tylko honorową pensję. Ostatnim urzędnikiem stanu cywilnego w Budrach była wdowa Anna Kibbert.
15 sierpnia 1899 otwarta została linia kolejowa Angerburg (Węgorzewo) – Gołdap, a stacja Buddern (Budry) połączyła miejscowość z pruską siecią kolejową.
Frieda Jung
W 1902 w Buddern zamieszkała popularna w Prusach Wschodnich pisarka i poetka Frieda Jung. Początkowo mieszkała u swojej siostry Marty. Szybko stała się znana dzięki swojej twórczości i działalności czytelniczej. Latem 1912 roku wprowadziła się do własnej willi w Buddern. Dwa lata później musiała na krótko opuścić wieś ze względu na zbliżające się wojska rosyjskie. W tym czasie przebywała u koleżanki w Osnabrück (miasto w Dolnej Saksonii). W 1916 sprzedała swój dom w Buddern i przeniosła się do Insterburga (miasto w obwodzie kaliningradzkim w Rosj).
Pierwsza wojna światowa
Po wybuchu I wojny światowej we wsi oraz okolicy dochodziło do walk między wojskami niemieckimi i rosyjskimi. Początkowo przeważająca część obecnej gminy Budry dostała się pod okupację rosyjską. Koniec 1914 roku oraz początek 1915 to czas walk pozycyjnych. Największych zniszczeń miejscowość doznała 8 lutego 1915 roku w wyniku wzajemnego ostrzału artyleryjskiego wojsk rosyjskich i niemieckich. Wieża kościoła wykorzystywana była przez rosyjskich obserwatorów artyleryjskich. Po wojnie poległych w Więckach i Budrach ekshumowano i przeniesiono na duży cmentarz wojenny na Saksońskim Wzgórzu w Węgorzewie.
Okres międzywojenny to czas znaczącego rozwoju wsi. Funkcjonował tu młyn, tartak, fabryka mebli, kuźnie, firmy ogrodnicze, a nawet wypożyczalnie samochodów. W 1925 r. wieś została w pełni zelektryfikowana. A w latach trzydziestych uruchomiona została spółdzielcza kasa Raiffeisen Banku. W 1939r. w Budrach było 896 mieszkańców.
Druga wojna światowa
Pod koniec II wojny światowej mieszkańców Budr zmobilizowano do kopania rowów przeciwczołgowych i innych ziemnych umocnień. Po tym jak grupy uchodźców rozpowszechniali informacje o zbrodniach na ludności cywilnej dokonywanej przez Rosjan, 25 października 1944 r. władze powiatowe zarządziły ewakuację ludności cywilnej z Budr i okolicy. Podstawiono pociąg, którym większość mieszkańców wyjechała z podręcznym dobytkiem na zachód. Część mieszkańców zmarła podczas wywózki do ZSRR, inni zginęli uciekając przed Armią Czerwoną.
Po drugiej wojnie światowej w Budrach rozpoczęła się akcja osadnicza. Jednak z uwagi trwające przez kilka lat ustalenia dotyczące granicy radziecko-polskiej akcja napotykała duże trudności.
Dodatkowo wieś była splądrowana przez radziecką komendanturę wojenną. Domy pozbawiane zostały nie tylko wyposażenia, ale także pieców, drzwi i okien. Rosjanie wywieźli również bydło i maszyny rolnicze. Rozebrali torowiska linii kolejowej.
Akcja Wisła
Administracja polska problem osiedlania ludzi rozwiązała 25 kwietnia 1947 r., rozpoczynając akcję „Wisła”, czyli proces przymusowego przesiedlania ludności pochodzenia ukraińskiego z południowo-wschodnich regionów powojennej Polski. Do powiatu węgorzewskiego trafiło 7428 osób, czyli 1760 rodzin w 19 transportach. Akcja osiedleńcza trwała w tym regionie od 5 maja do 5 lipca 1947 r. Ze sprawozdania starosty węgorzewskiego z 13 marca 1948 r. wynika, iż 50% mieszkańców gminy Budry stanowili przesiedleńcy z akcji „Wisła”. W samej miejscowości liczba ta wynosiła 75%.
Lata 50. to czas organizacji spółdzielni produkcyjnych, w szczytowym okresie w powiecie węgorzewskim było ich ponad 20. Pierwsza spółdzielnia powstała w Budrach w 1949r. Utworzono również pożarnicze drużyny młodzieżowe i żeńskie. W 1953 roku w Budrach rozpoczął pracę ośrodek zdrowia i uruchomiono kino wiejskie.
W 1958 roku władze powiatu węgorzewskiego zainicjowały możliwością stworzenia bazy turystycznej w oparciu o wiejskie kwatery prywatne. Początkowo ludność wiejska niechętnie wynajmowała pokoje, w Budrach zaledwie 11 rodzin przyjęło do siebie wczasowiczów. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych zainteresowanie wynajmem znacząco się zwiększył. W całym powiecie około tysiąca rodzin wynajmowało pokoje turystom i zapewniało im wyżywienie.
Współcześnie
Obecnie przez Budry przebiega szlak rowerowy „Green Velo”. We wsi znajduje się ponad 30 bocianich gniazd. Dodatkowo zachowało się tu wiele historycznych budynków. Zachowały się m.in.: kuźnia, budynek, w którym przed wojną mieścił się dom mody i sklep tekstylny Zimmermanna, budynek dawnej gospody Franza Bodeita, a także czterokondygnacyjny XIX młyn. Był on własnością Brunona Plüquetta, pochodzenia francuskiego. Ostatni właściciel młyna, syn Brunona – Karl Plüquett, w styczniu 1945 r. został rozstrzelany przez Rosjan. Po wojnie młyn został przejęty przez Gminną Spółdzielnię i funkcjonował do 1996 r. Dzięki otrzymanym przez gminę środkom z programu INTERREG Litwa – Polska, w 2020r. na remont budynku, młyn dostał szansę na drugie życie. Odrestaurowany budynek łączy w sobie funkcje muzealne oraz twórcze. W 4-kondygnacyjnym młynie możemy zobaczyć zachowane urządzenia młyńskie z XIX w. Jest tu także przestrzeń na wydarzenia kulturalne oraz warsztaty rzemieślnicze.
Źródła:
- Andrzej Wakar i Bohdan Wwilamowski, Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1968
- http://genwiki.genealogy.net/Buddern
- Wojciech Marek Darski, Kraina Węgorapy. Wędrówki po gminie Budry, Urząd Gminy w Budrach 2018
Dodaj komentarz na Facebooku