Zbucz – wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, przy drodze Hajnówka – Bielsk Podlaski.
Nazwa Zbucz prawdopodobnie pochodzi od nazwiska Zbucki – jednego z trzech gospodarzy zamieszkujących te tereny. Według relacji mieszkańców, może też wywodzić się od lasu bukowego, który w tych okolicach występował. Z inicjatywy królowej Bony przeprowadzono na tych terenach reformę rolną, zwaną pomiarą włóczną. Zaczęto karczować lasy między Puszczą Bielską a Hajnówką, odliczając grunty na duże i zwarte wsie-ulicówki o ściśle określonych granicach. Według pierwszego spisu wsi z 1556 roku, Zbucz stanowił centrum wójtostwa i obejmował swoim zasięgiem cztery miejscowości: Berezowo, Morze, Mochnate i oczywiście Zbucz.
Średniowieczne grodzisko
Zgodnie z mapą z 1795 roku Zbucz był wsią królewską województwa podlaskiego, w leśnictwie bielskim. Jednak pierwsze ślady osadnictwa na tym terenie, datuje się już na okres IX wieku n. e., o czym świadczy znajdujące się w pobliżu wsi grodzisko. Nazywane przez okolicznych mieszkańców „okopem”, składa się z wału ziemnego o wysokości od 1 do 2,5 m i średniej szerokości do 10 m, otaczającego płaski dziedziniec o średnicy 80 m, do którego wchodzi się od południa. Na szczycie wałów znajdował się płot z drewnianych bali.
W 2004r. przeprowadzono na grodzisku archeologiczne badania wykopaliskowe. W efekcie na majdanie grodu nie odnaleziono śladów trwałego osadnictwa. Mógł więc pełnić on funkcję ceremonialną i kultową o czym mają świadczyć pozostałości grobu ciałopalnego przy którym znaleziono wykonaną z brązu bransoletę. Do wału przylegały najprawdopodobniej czasowe budowle naziemne i ziemianki. Dodatkowo gród w Zbuczu mógł być traktowany jako miejsce schronienia okolicznej ludności podczas wrogich najazdów. Zdaniem archeologów w pobliżu grodu, wzdłuż niewielkiego strumienia rozciągała się osada. Gród funkcjonował krótko, był zniszczony przez pożar. Od momentu opuszczenia osady do ponownego zasiedlenia tych terenów minęło 300 lat. Tym razem wzniesienie wału wykorzystywano jako cmentarz.
Dziś grodzisko jest miejscem festynów archeologicznych, podczas których odbywają się rekonstrukcje średniowiecznych bitew.
Cmentarzysko
W pobliżu miejscowości odkryto również średniowieczne cmentarzysko „Mogiłki – Grabniak”, zajmujące obszar ok. 0,5 hektara. Jest to jedno z najlepiej zachowanych cmentarzysk wczesnośredniowiecznych, na którym sąsiadują ze sobą kurhany oraz groby w obstawach kamiennych. Zwyczaj chowania zmarłych pod kurhanami utożsamia się z ludami wschodniosłowiańskimi, a groby z obstawami kamiennymi z Mazowszanami.
„Istnienie tych dwóch rodzajów pochówków na jednym cmentarzysku, może być świadectwem przyjaznych stosunków panujących pomiędzy tymi dwoma grupami ludności lub też wskazuje na ciągłość osadniczą pomiędzy przybyłymi na te ziemie w XI i XII w. osadnikami ze wschodu i z zachodu.” Źródło: Przewodnik archeologiczny, Dariusz Krasnodębski, Urząd Gminy Czyże, 2006r.
Z końcem XIX wieku kurhany rozkopał archeolog amator, profesor Józef Jaroszewicz. Podczas prac znalazł kilkanaście szkieletów ludzkich, a także żelazny topór oraz ozdoby wykonane z miedzi i brązu.
Na podstawie pozyskanych materiałów, podczas badań w latach 2004 – 2005 dowiedziono, że cmentarzysko użytkowane było w XII wieku. Wskazują na to licznie występujące fragmenty ceramiki, w tym jedno całe naczynie, a także znaleziska ozdób. Potwierdzają one, że na grobach odbywano obrzędy pogrzebowe, podobne do opisanych w „Dziadach” Adama Mickiewicza. Pośród odkrytych ozdób znajduje się przedmiot zasługujący na szczególną uwagę. Jest nim lunula, uformowana z nieprzeźroczystego, lekko porowatego szkła o barwie szmaragdowej. To pierwszy tego rodzaju zabytek znaleziony na terenie współczesnej Polski, a jednocześnie jeden z niewielu z obszaru całej Słowiańszczyzny. Analiza składu chemicznego wykazała, że miejscem produkcji zawieszki była Ruś Kijowska. Okazało się, że ozdoba należy do szkieł potasowo-ołowiowo-krzemowych, z których rzemieślnicy na Rusi wytwarzali bransolety, paciorki, naczynia i mozaiki.
Zarówno przez cmentarzysko, jak też przez grodzisko prowadzi „Edukacyjna Ścieżka Archeologiczna”. Ścieżka ta wiedzie przez najważniejsze stanowiska archeologiczne znajdujące się na terenie gminy Czyże.
Bieżeństwo
Podczas pierwszej wojny światowej mieszkańcy Zbucza wyruszyli w ramach tzw. bieżeństwa, w głąb Rosji. Była to masowa ewakuacja ludności ziem wschodnich, głównie wyznania prawosławnego. W wyniku niepowodzeń wojennych, rosyjskie władze przeprowadziły akcję propagandową, wzywającą mieszkańców do natychmiastowej ewakuacji w głąb Rosji. Chcąc nakłonić do wyjazdów, straszono mordami, gwałtami i innymi represjami, jakich mieliby dopuścić się Niemcy na ludność prawosławnej. Ci którzy przetrwali wielomiesięczną wędrówkę powrócili w latach 1918-1921.
„Piotr Juszkiewicz ze Zbucza pokazuje zdjęcie swojej córki Kławdii. W bieżeństwie był małym dzieckiem. Pamięta jedynie maminy ogród, który zniszczył, bawiąc się z kolegami, oraz wielki śnieg w drodze powrotnej. Do kół wozów przybijali deski i jechali jak na saniach; inaczej konie nie dały rady ciągnąć. Pamięta też piękną Kławdię. Była z bogatego domu; zalecał się do niej jego wujek. W czasie rewolucji zabito jej rodziców. Potem miłość się rozpadła, wujek wrócił do siebie, założył rodzinę, o Kławdii nie wspominał. Tylko mały Piotr nie mógł o niej zapomnieć; gdy urodziła mu się córka, dał jej to imię.” Źródło: Aneta Prymaka-Oniszk, Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, 2016r.
Współcześnie
27 maja 2012 w Zbuczu rozpoczęto budowę prawosławnej świątyni upamiętniającej męczenników chełmskich i podlaskich oraz 30 mężczyzn zamordowanych zimą 1946 roku przez zbrojne podziemie, w pobliżu miejscowości Puchały Stare. Świątynię poświęcono 29 maja 2016 roku. We wsi dominuje zabudowa drewniana. Wiele domów ozdobionych jest listwami podokapowymi, narożami, wiatrownicami. Przykładem takiego zdobnictwa jest dom wybudowany w 1931 roku (zdj. poniżej). Zdobienia wykonał w 1934r. cieśla, który pomimo inwalidztwa tworzył przepiękne rzeczy. Pierwszym właścicielem domu był Roman Zabrodzki, jego inicjały w j. rosyjskim umieszczone są na szczycie. Można też tam dostrzec wędkujących rybaków. Nad oknami znajduje się motyw myśliwski , a na narożnikach jest orzeł. Jak mówi potomek właściciela, pan Adam, dom powstał w Rzeczypospolitej i było to podkreśleniem faktu, że mieszkamy w Polsce. Jednak w tamtym czasie wszyscy rozmawiali dialektem białoruskim, posiadali umiejętność czytania i pisania w języku rosyjskim. Podczas okupacji niemieckiej koniecznością było zdjęcie orzełków z narożników.
We wsi zachowało się więcej budynków powstałych jeszcze przed drugą wojną światową, w tym drewniany dom dróżnika „Koszarka” z końca XIX w. Przez wieś przebiega Podlaski Szlak Kulturowy „Drzewo i Sacrum”, stworzony z myślą o ukazaniu piękna drewnianej architektury oraz najciekawszych i najbardziej wartościowych turystycznie miejsc znajdujących się w powiatach bielskim i hajnowskim.
Źródła:
- „Historia Gminy Bielsk Podlaski” – Leszek Zugaj, Lublin 2008;
- Szklana lunula znaleziona na cmentarzysku w Zbuczu, woj. podlaskie, Dariusz Krasnodębski, Warszawa;
- Archeologiczne zabytki powiatu hajnowskiego, Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego;
- www.ugczyze.pl
Dodaj komentarz na Facebooku