Orzeszkowo – wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, otulona lasami Puszczy Białowieskiej.
Historia Orzeszkowa, a dokładniej uroczyska Orzeszkowa Wola, sięga XVII wieku. W 1639 r. uroczysko podniesione zostaje do rangi wsi osockiej. Osadzona na 16 włókach z 25 gospodarstwami osoczników i czterema gospodarstwami czynszowników.
Wieś strażników królewskich
Funkcję osoczników królewskich pełnili m.in.: Serhey Andrzeiowicz, Moysiey Antonowicz, Matwiey Hawryłowicz, Jan Ihnatowicz, Martyn Iwaszkowicz, Taras Leśnik, Artem Sołomoeniuk, Michał Steckowicz. Ich obowiązkiem był udział w królewskich polowaniach i pilnowanie, by nikt królewskich lasów nie rabował i nie kłusował w nich.
Wizyta generalna z roku 1727 informowała, że wieś należała do parafii Dubicze Cerkiewne. W 1775 roku Orzeszkowo stało się kluczową wsią straży starzyńskiej i liczyło 38 dymów. Po trzecim rozbiorze Puszcza Białowieska znajdowała się pod zaborem rosyjskim. W tym okresie Orzeszkowo przyłączono do folwarku i parafii Dubiny, a osoczników zamieniono w chłopów pańszczyźnianych.
Pod rosyjskim zaborem
W 1795 roku wieś miała 35 gospodarstw zamieszkałych przez 165 osób. W spisie pojawiają się takie nazwiska jak: Czurak, Demianiuk, Hapociuk, Holonka, Huryniuk, Jańczuk, Jarmociuk, Lewczuk, Parchwiniuk, Wasyluk, Wierzchowski. Trzy lata później liczba ludności wzrosła do 228 osób, a w 1884 r. liczyła już 613 osób. We wsi otwarto szkołę gramoty z liczbą 20 chłopców i 4 dziewcząt. Przynależność parafialna wsi Orzeszkowo do Dubin trwała do 1942 roku.
Podczas powstania styczniowego okoliczne lasy były schronieniem
oddziałów: Rogińskiego, Strawińskie, Wróblewskiego, późniejszego generała Komuny Paryskiej. Świadectwem walk w Puszczy Białowieskiej są dwie mogiły. Pierwsza zlokalizowana przy budynku szkoły to mogiła sześciu nieznanych powstańców. Druga mogiła znajduje się tuż przy torach.
W początkach wieku XX powstała linia kolejowa z Siedlec do Wołkowyska, a w 1906 uruchomiono odcinek przebiegający przez Orzeszkowo. W 1912 roku wybudowano budynek szkoły, który służył młodym mieszkańcom przez 50 lat.
Uchodźctwo
W 1915 roku część mieszkańców wyruszyła w tzw. bieżeństwo na obszary położone daleko w głąb Rosji. Gdy wojska niemieckie zaczęły przesuwać się na wschód, armia rosyjska przyjęła taktykę spalonej ziemi, zmuszając miejscową ludność do ewakuacji, po czym przejmując lub niszcząc majątek.
„Po latach wygnania, które jedni zapamiętali jako czas dostatku, drudzy jako czas głodu, wszystko zależało gdzie i do kogo trafili, wszystkim rządził przypadek. Wracali, zostawiając za sobą mogiły rozsiane wzdłuż szlaku wędrówki. W Rosji latami karmili się wspomnieniami tego, co zostawili za sobą, tęsknili do ojcowizny, dawne niedostatki wydawały się w czasie tułaczki dobrobytem. Wracali więc do Polski (choć oni nie myśleli raczej „do Polski”, ale „do siebie”) jak do ziemi obiecanej. Czekały na nich najczęściej jedynie zgliszcza chat porośnięte chwastami albo i młodniakiem […]. Bieżeńców czekały życie w ziemiankach albo w skleconych z byle czego szopach, skrajna nędza i idące za nią choroby, często śmiertelne, upokorzenie i proszenije – żebranina o resztki”. Anna Romaniuk „Orzeszkowo 14. Historie z Podlasia”.
Według Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności w 1921 roku Orzeszkowo liczyło 342 mieszkańców (182 kobiety i 160 mężczyzn). Niemal wszyscy mieszkańcy miejscowości zadeklarowali wyznanie prawosławne. Zaledwie pięć osób zadeklarowało wyznanie rzymskokatolickie. Wieś należała do gminy i powiatu Białowieża.
Gdy we wrześniu 1939 roku do Polski wkroczyły wojska radzieckie, żołnierzy zakwaterowano w większości domów w Orzeszkowie. W 1941 roku, po wkroczeniu Niemiec we wsi ulokowano ich oddział, którego zadaniem było pilnowanie kolei przed partyzantami. Samych mieszkańców Orzeszkowa zobowiązano do całodobowych wart na torach. Część ludności wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec.
Pożary
Tuż po wojnie Orzeszkowo doświadczyło dwóch wielkich pożarów. Pierwszy wybuchł w 1946 roku. Paliła się cała wieś. Domy pokryte słomą, ulokowane w bardzo bliskim sąsiedztwie, przenosiły ogień w błyskawicznym tempie. Do tego wybuchały niewypały powojenne. Dwa lata później od uderzenia pioruna wybuchł kolejny pożar.
„Z całej wsi ocalał budynek szkoły i pięć domów: Aleksego Czuraka, Gabriela Owerczuka, Jeuchima Sawickiego, Jana Simoniuka i Mikołaja Pietkiewicza. Ze łzami w oczach wspomina tę tragedię Nadzieja Androsiuk. Miała 6 lat. Była z rodzicami, poza domem i poza Orzeszkowem, zanim wrócili, nie było już nic, tylko zgliszcza. Pamięta wiszące na jabłoni upieczone jabłka, pod płotem zwęgloną skrzynkę z królikami”. Alla Gryc „Orzeszkowo i okolice dawniej i dziś”
Po tych wydarzeniach podczas planu odbudowy wsi, w celu zmniejszenia gęstości zabudowy, rozśrodkowano gospodarstwa do licznych kolonii.
W roku 1953 we wsi rozpoczęto budowę cerkwi, a dwa lata później odprawiono już pierwsze nabożeństwa. Początkowo była obsługiwana przez duchowieństwo z Hajnówki, a w latach 1973-1976 na stałe przez ks. Serafina. W 1983 r. erygowano samodzielną parafię. W jej skład weszły miejscowości: Jakubowo, Łozice, Piaski, Witowo i Pasieczniki Duże.
W 1962 roku wybudowano nowy budynek szkoły. Ze względów ekonomicznych, szkoła podstawowa w Orzeszkowie w 2012 r. miała zostać zamknięta, a dzieci miały być dowożone do odległej ok. 10 km szkoły w Dubinach. Jednak konsekwentne działania rodziców przekonały radnych, że lepiej szkołę przekazać Fundacji KAJA. I tak dzięki ogromnemu zaangażowaniu rodziców i mimo niewielkiej ilości uczniów, w Orzeszkowie wciąż funkcjonuje niepubliczna szkoła podstawowa.
Według spisu powszechnego Orzeszkowo w 2021 roku liczyło 353 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców zmalała o 28 proc. Położenie wsi, otulonej lasami Puszczy Białowieskiej sprawia, że wieś przeciąga wielu turystów. Szczególną popularnością cieszą się Ranczo Kupała oraz Chatka Baby Jagi, która dzięki przypomina słynną chatkę z piernika. W Chatce tej zarówno dzieci, jaki i ich rodzice mogą przeżyć niezapomnianą przygodę. We wsi prężnie też działa Koło Gospodyń Wiejskich „Orzeszkowe Babeczki”, które kultywuje lokalne tradycje poprzez warsztaty kulinarne, rękodzieła oraz spotkania integracyjne.
Tym co chcą dowiedzieć się więcej, zanurzyć się w atmosferze podlaskiej wsi, poznać jej mieszkańców oraz docenić piękno i bogactwo tamtejszej przyrody i kultury polecamy książkę Anny Romaniuk „Orzeszkowo 14. Historie z Podlasia”. Jest to zbiór ośmiu esejów, w których historia, kultura i natura łączą się w jedną całość.
Źródła:
- Miejscowości Gminy Hajnówka. Historia, pochodzenie, język; pod red. Michała Kondratiuka; Białystok 2008;
- Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej; Grzegorz Sosna; Elpis 2/3, 7-431; 2000;
- 1863 – Katalog miejsc pamięci Powstania Styczniowego w województwie podlaskim; redakcja: Iwona Gorska; Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Oddział Białystok; 2013;
- Jerzy Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny: geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, – „Acta Baltico-Slavica”, XI (1977);
- „Orzeszkowo i okolice dawniej i dziś” Gryc Alla Fundacja „KAJA” 2011;
- Anna Romaniuk „Orzeszkowo 14. Historie z Podlasia”; Wołowiec 2024.
Dodaj komentarz na Facebooku