Nowy Dwór – wieś położona nad Biebrzą w województwie podlaskim, w powiecie sokólskim.
Najstarsze dane dotyczące wsi pochodzą z XV wieku, kiedy to na terenie Puszczy Grodzieńskiej powstał dwór hospodarski nazywany Nowym Dworem Białym.
W latach 1464–1476 na polecenie Kazimierza Jagiellończyka starosta grodzieński i marszałek nadworny Stanko Sudiwojewicz przeprowadził podział lasów. Wielki obszar puszczański przydzielono do zamku w Grodnie i nazwano Puszczą Grodzieńską. Z Puszczy Grodzieńskiej wydzielono pas lasów, ciągnący się na południe od rzeki Biebrzy do okolic Grodna - Puszczę Nowodworską. Nazwa powstała od dworu książęcego w centrum tej puszczy. Puszcza była własnością królewska, a pod koniec XVI w. znalazła się w ekonomii grodzieńskiej. Źródło: Zapomniane dziedzictwo, Grzegorz Sosna, Antonina Troc-Sosna
Namiestnicy litewscy oddawali Puszczę Nowodworską pod kolonizację ludności litewskiej i ruskiej, nie zamykając dopływu ludności mazowieckiej.
W pierwszych latach XVI w. Zygmunt Stary przekazał Nowy Dwór pisarzowi i marszałkowi hospodarskiemu Iwanowi Sapieże. Za zezwoleniem króla Zygmunta, Sapieha sprzedał Dwór Abrahamowi Ezefowiczowi (żydowski kupiec, który za wybitne usługi otrzymał szlachectwo polskie) za 1000 florenów węg. Abraham majątek ten zapisał swemu synowi Konstantynowi Abrahamowiczowi.
Nowy Dwór na prawach miejskich
W roku 1536 osadę wykupiła królowa Bona. Prawdopodobnie w tym okresie Nowy Dwór otrzymał prawa miejskie. Zadaniem nowego ośrodka miejskiego była obsługa administracyjna skolonizowanej części Puszczy Nowodworskiej. Urzędnik królewski kontrolował wykorzystywanie bogactw, sprawował nadzór nad osocznikami, bartnikami i bobrownikami.
W 1578 roku roku król Stefan Batory nadał miastu przywilej na prawo magdeburskie i herb: Lew na murze, jarmarki cztery rocznie: na św. Wojciecha, na Boże Ciało, na Wniebowzięcie Maryi Panny i na św. Michała rzymskiego oraz targi w środę i sobotę. W roku 1679 Nowy Dwór miał 5 ulic i rynek. Miasteczko zamieszkiwały 103 rodziny, w tym 17 rodzin to rzemieślnicy, a 10 rodzin trudniło się handlem.
Wojny szwedzkie i epidemia dżumy panująca w latach 1709 – 1711 zniszczyły miasto. Po 1795 roku Nowy Dwór znalazł się w zaborze pruskim, a po traktacie w Tylży, w 1807 r. w zaborze rosyjskim i jako była królewszczyzna sprzedany został rodzinie Niejełowów. Od 1799 r. był siedzibą sądu powiatowego. W roku 1886 w mieście było 1300 mieszkańców, 202 domy mieszkalne, kościół, cerkiew, 2 bożnice, szkoła oraz 4 sklepy. Leżało w pobliżu linii kolejowej Grodno – Augustów i słynęło z targów koni i bydła. W 1928r. w Nowym Dworze istniała czesalnia wełny.
W 1934 roku Nowy Dwór utracił prawa miejskie. Osada liczyła wówczas 1651 mieszkańców, a powierzchnia wynosiła 23,6 km². Posiadała około 20 sklepów, posterunek policji, agencję pocztową, aptekę, czteroklasową szkołę powszechną, lekarza rejonowego prowadzącego przeciwgruźliczą i przeciwjagliczną.
Podczas okupacji mieszkańcy pochodzenia żydowskiego zostali wysiedleni do getta w Suchowoli. Nowa granica ustanowiona po II wojnie światowej, która oddzieliła Nowy Dwór od Grodna oraz likwidacja linii kolejowej doprowadziły do dalszej degradacji tego miejsca.
Rozplanowanie przestrzenne Nowego Dworu wpisane jest do rejestru zabytków. Obecnie w miejscowości dominuje zabudowa niska. Urząd gminy i obiekty usługowe np. ośrodek zdrowia, oświaty, sportu i handlowe, zlokalizowane są w centrum wsi.
Kościół pw. Świętego Jana Chrzciciela
W Nowym Dworze znajduje się szesnastowieczny kościół pw. Świętego Jana Chrzciciela, który był wielokrotnie przebudowywany. W 1615 r. świątynię powiększono o murowaną kaplicę, w której pochowano proboszcz, ks. Wojciech Krzyczkowski . Drugą, drewnianą kaplicę zbudował proboszcz, ks. Władysław Koc w 1703 r.
Swój obecny kształt uzyskał w latach 80. XIX wieku. Parafianie rozpoczęli starania o jego poszerzenie i podwyższenie. Jednym z inicjatorów przedsięwzięcia był Kazimierz Eynarowicz, właściciel pobliskiego majątku Kudrawka. Wierni zebrali ofiary pieniężne, dostarczyli materiały i zapewnili siłę roboczą. Pozostawiono i podwyższono murowane prezbiterium, zakrystię i kaplicę Przemienienia Pańskiego. Drewniany korpus nawowy rozebrano i wzniesiono nowy z kamienia polnego. W efekcie powstała trójnawowa, eklektyczna świątynia z elementami neogotyku, o dwóch wieżach flankujących fasadę. Źródło: archibial.pl
Po zabójstwie przez żołnierzy Armii Czerwonej w 1920r. Jana Tomaszewskiego, współwłaściciela majątku Bobra Wielka, Tomaszewscy ufundowali dzwon, któremu nadano imię Jan. Kościół wpisany został do rejestru zabytków w 1995 r.
Kolejny zabytek znajduje się na cmentarzu parafialnym w Nowym Dworze. Kaplica grobowa rodziny Eynarowiczów zbudowana została w 1903r. przez Kazimierza Eynarowicza. Kaplica jest w stylu neoklasycystycznym, na rzucie prostokąta. Murowana z cegły, przykryta dachem dwuspadowym.Na starym cmentarzu rzymsko-katolickim znajduje się kwatera wojenna. Pogrzebano tu 12 żołnierzy Wojska Polskiego poległych we wrześniu 1920 r.
Cerkiew św. Mikołaja
We wschodniej części wsi znajduje się cerkiew prawosławna wybudowana w 1955r. Istnienie pierwszej cerkwi datuje się na XVI wiek.
W wizytacji opisującej archiwum parafialne czytamy: „Najpierwszy przywilej na fundusz cerkwi nowodworskiej dany jest od JO JM ks. Jana kniazia litewskiego, biskupa wileńskiego roku 1530 dnia 12 Augusta [12 VIII 1530]. Tenże przywilej potwierdzony przywilejem autentycznym Władysława VI króla polskiego” Źródło: Ryżewski Grzegorz, Z dziejów cerkwi nowodworskiej w powiecie sokólskim "Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego".
Na przełomie XVI i XVII w. cerkiew nowodworska przyjęła unię brzeską. Po likwidacji unii 27 parafian kościoła unickiego przeszło na katolicyzm. Przez 11 lat władzom carskim opierał się proboszcz unicki ks. Jan Zukielewicz. Ostatecznie, w 1850r. kościół unicki zamieniono na cerkiew prawosławną. W połowie XIX wieku rozpoczęto budowę nowej cerkwi, naprzeciw dawnego kościoła unickiego. Parafia liczyła około 2 tys. osób. Z rozbiórki kościoła postawiono kaplicę na cmentarzu prawosławnym. Kaplicę tę zniszczyli Niemcy w roku 1915.
Podczas I wojny światowej cerkiew używali Niemcy na skład zboża. Po opuszczeniu miasta przez okupanta, dach cerkwi i części ścian rozebrała miejscowa ludność, a sprzęty cerkiewne zostały odesłane dziekanowi prawosławnemu w Sokółce. Po II wojnie światowej rozpoczęto budowę nowej cerkwi.
Przed wojną w Nowym Dworze, przy placu rynkowym, znajdowała się synagoga murowana z cegły oraz szkoła żydowska. Synagogę rozebrała miejscowa ludność jeszcze za czasów okupacji hitlerowskiej. Cmentarz żydowski założony w XIX w. znajdował się na wzniesieniu, pomiędzy cmentarzami katolickim a prawosławnym.
Dodaj komentarz na Facebooku