Mielnik – wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim na prawym brzegu Bugu, 10 km od granicy z Białorusią.
Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od staroruskiego słowa „mieł” oznaczającego kredę. Mielnik bowiem położony jest na skałach kredowych. Do dzisiaj czynna jest tu odkrywkowa kopalnia kredy.
Według danych archeologicznych od XI do XIII w. w rejonie Mielnika istniały dwa systemy osad obronnych, które wspólnie chroniły i obsługiwały przeprawę na Bugu oraz kontrolowały ruch na tej drodze wodnej. Nasilenie osadnictwa przypadło na litewski okres kolonizacji tych ziem.
Pierwsze historyczne informacje na temat Mielnika pochodzą z 1260 r. i dotyczą pobytu króla Rusi Daniela Romanowicza, który modlił się w grodowej cerkwi św. Bogurodzicy przed cudowną ikoną Chrystusa Zbawiciela. Źródło: „Rozwój układu przestrzennego Mielnika w XIII – XVIII w.” Dorota Michaluk.
Mielnicki zamek
W pierwszej połowie XIV wieku tereny pomiędzy Bugiem a Narwią opanowane zostały przez wielkiego księcia litewskiego Giedymina. Z uwagi na położenie teren ten był narażany na częste najazdy od zachodu i północy. W efekcie powstał sprawny system obronny. Pierwsza wzmianka o istnieniu zamku w Mielniku datowana jest na 1379 rok i pochodzi z relacji kronikarza krzyżackiego Wiganda z Marburga. Podlegał zamkowi w Drohiczynie, a cały obszar namiestnikowi w Grodnie. Zadaniem zamku była kontrola traktów komunikacyjnych wiodących z Drohiczyna przez Brześć do Grodna oraz krótszego z Mielnika do Bielska wraz z przeprawą przez Bug. Pełnił on też funkcję administracyjną.
Zamek składał się z zamku wysokiego, niskiego oraz przedzamcza. Zabudowania w większości były z drewna sosnowego i dębowego, z murowanymi kamiennymi podpiwniczeniami. Na zamku niskim murowane były również wieża, brama i kościół. Z kolei na zamku wysokim kamienica wyposażona w dwie baszty, stanowiąca najważniejszy element obronny. Oba zamki były oddzielone podpiwniczonym budynkiem, w którym znajdowały się wrota. Pomiędzy zapleczem gospodarczym a zamkiem niskim znajdowała się fosa, nad którą umieszczono zwodzony most. Na dziedzińcu znajdowało się więzienie, w którym w 1545 r. uwięzieni byli trzej kniaziowie moskiewscy: Fiedor Owczyna, Jendriej Palecki i Michałko Oboleński.
Mielnik staje się miastem
W 1440 r., korzystając z wewnętrznych konfliktów Litwy, ziemię drohicką zajął książę mazowiecki Bolesław IV. W tym samym roku w Drohiczynie wystawił on Mielnikowi dokument lokacyjny na prawo chełmińskie, w którym zezwalał miastu na posiadanie łaźni i postrzygalni. Cztery lata później Kazimierz Jagiellończyk odebrał utracone tereny, pozwalając szlachcie mazowieckiej na zachowanie nadanych jej praw.
W 1486 r. na zamku mielnickim przebywał Kazimierz Jagiellończyk. W 1501 r. oczekiwał tu na koronę polską Aleksander Jagielończyk. Pobyt ten okazał się bardzo istotny dla miasta, gdyż Mielnik otrzymał prawa miejskie magdeburskie. Ustanowione przez Aleksandra 27 października prawo miejskie usuwało wszystkie prawa ruskie i litewskie, które mogłyby przeszkodzić w wprowadzeniu w życie nowego prawa. Mieszczanie zobowiązani zostali do płacenia 10 gr czynszu z włóki rocznie oraz do dostarczenia 100 korców owsa na wypadek przyjazdu króla. Przywilej zezwalał na targ w sobotę i trzy jarmarki rocznie: na św. Piotra w okowach (2 VI) , na Wszystkich Świętych (1 XI) oraz podczas święta Narodzenia Najświętszej Marii Panny (8 IX).
Aktem z 1 października 1501 r. Aleksander ustanowił w Mielniku dziedziczne wójtostwo, na urząd ten mianując mieszczanina mielnickiego Mikołaja Rychlika. Następnie 23 października zatwierdził przygotowany w Piotrkowie akt unii, tzw. mielnickiej. W tym czasie do Mielnika przyjechali delegaci: arcybiskup lwowski Boryszewski, biskup poznański Jan Lubrariski, wojewoda poznański Andrzej z Szamotuł i wojewoda ruski Jan Szram. Aleksander opuścił Mielnik 6 listopada 1501 r. udając się na koronację do Krakowa. Źródło: „Rozwój układu przestrzennego Mielnika w XIII – XVIII w.” Dorota Michaluk.
Zygmunt Stary w Mielniku
Również w Mielniku na ofiarowanie korony czekał w 1506 r. Zygmunt I, zwany później Starym. W latach 1506-1507 w Mielniku obradował Sejm Rzeczypospolitej. Ważny dla rozwoju miasta okazał się miesięczny pobyt Zygmunta Starego na zamku mielnickim w 1513 r., kiedy prowadził on wojnę z Moskwą. Król uposażył wtedy kościół utworzony przed 1420 r. przez księcia litewskiego Witolda. W tym czasie zapadła również decyzja o budowie drugiego kościoła w mieście. Prawdopodobnie wynikało to z wygody króla, który w ten sposób chciał zmniejszyć liczbę wiernych w kościele zamkowym i na terenie zamku. Pierwsza informacja o istnieniu nowego kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny pochodzi z 1551 r. Wzniesiony został na placu targowym.
W latach czterdziestych XVI w. dla podkreślenia funkcji rezydencjonalnej zamku, podjęto prace remontowo-budowlane. Zamek traktowany jako królewski przystanek zamierzano urządzić w stylu renesansowym. Wmontowano kasetonowy sufit, wybudowano kaflowy piec z dwiema wieżyczkami, wmontowano weneckie okna.
W 1569 r. Mielnik wraz z województwem podlaskim został wcielony do Korony Polskiej. Podczas badań archeologicznych w 2018r. naukowcy odtworzyli dietę mieszkańców Mielnika z tego okresu. Jak się okazało byli oni smakoszami wołowiny, baraniny i koziny. Chętnie spożywali też zwierzynę łowną, głównie sarny i jelenie. Źródło: naukawpolsce.pap.pl.
Cerkiew Bogurodzicy najstarszą mielnicką świątynią
W 1560 r. ulicą najdłuższą w mieście była wychodząca z Rynku ulica Drohicka. Po prawej stronie leżały 63 parcele różnej wielkości. Na ostatniej parceli po prawej stronie ulicy znajdowała się cerkiew Woskresieńska. Jak już wspominaliśmy pierwsze pisemne informacje o istnieniu w Mielniku prawosławnej cerkwi pochodzą z 1260 r. Kolejna informacja o świątyniach prawosławnych pochodzi z 1551 r. W tym czasie w Mielniku istniały już dwie cerkwie: Bogarodzicy i Zmartwychwstania Pańskiego (Woskresieńska).
Druga cerkiew przetrwała do roku 1614, gdy zniszczył ją całkowicie pożar. Budynek sakralny został odbudowany i pozostawał w rękach prawosławnych jeszcze po zawarciu unii brzeskiej, której miejscowi wierni się sprzeciwili. Najpóźniej w 1646r. unici przejęli mielnicką cerkiew. Dziesięć lat później budowla ponownie spłonęła. W latach 1821–1823 na jej miejscu wzniesiona została cerkiew murowana pod wezwaniem Narodzenia Matki Bożej. Unicką świątynię zbudowano z polnych kamieni i cegły. Na mocy postanowień synodu połockiego, w 1839 r. mielnicka parafia przeszła w ręce Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. W latach 1907–1910 cerkiew przebudowano, dostawiono przedsionek z dzwonnicą oraz pięć kopuł. W 1985r. budynek wyremontowano i otynkowano. Cerkiew wpisana została do rejestru zabytków. Na istniejącym przy cerkwi cmentarzu w 1777 r. postawiono kaplicę Matki Boskiej Opiekuńczej, którą to również wpisano do rejestru zabytków.
Schyłek królewskiego miasta
Do II połowy XVI wieku Mielnik rozwijał się znakomicie jako punkt handlowy. Jednak w 1554r. w pobliżu Siemiatycz powstał nowy most, który przechwycił szlak handlowy, przebiegający przez Mielnik. Spowodowała to kryzys handlu mielnickiego i przebranżowienie się mieszkańców na uprawę roli.
Po pożarze zamku starostowie mielniccy zabiegali o utworzenie w jego miejsce rezydencji starościńskiej. Prace budowlane ciągnęły się kilkanaście lat. Dwór stał się miejscem zamieszkania i pracy starosty, nie stanowił już funkcji obronnej. W początkach XVII w. Wojciech Niemira, starosta mielnicki przeniósł kancelarię starościńską do swojej rodowej siedziby w Ostromęczynie. Z dworem starościńskim podupadł też kościół przy zamku. Z kolei znaczenia zaczął nabierać kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny.
Rozwojem miasta nie byli zainteresowani kolejni starostowie mielniccy, dbali oni głównie o własne dobra. W drugiej połowie XVII w. nastąpił całkowity upadek miasta. Bezpośrednią tego przyczyną były wieloletnie działania wojenne. W 1656r Mielnik niszczony był podczas walk ze Szwedami. Całości zniszczeń dopełniły, trwające do polowy lat sześćdziesiątych przemarsze wojsk litewskich. Dodatkowo w latach 1651 – 1663 wśród ludności znaczne spustoszenie spowodowały nękające ten teren epidemie. Liczba mieszkańców Mielnika zmniejszyła się z około 1500 osób z połowy XVI wieku do 480 w 1662r. Źródło: Topolski, J.: Wpływ wojen połowy XVII wieku na sytuację ekonomiczną Podlasia. Studia Historica w 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego. – Warszawa, 1958.
W 1675 r„ w czasie przemarszu wojsk węgierskich przez Mielnik, rezydencja starościńska i sąsiadujący z nią kościół zostały zniszczone. W 1669 r. próbowano przywrócić kościół przy Górze Zamkowej do stanu pierwotnego. Po odbudowie zmieniono wezwanie na obecne Trójcy Świętej. Jednak od 1851 roku zamknięty przez władze carskie, stał się opuszczony i zaniedbany. Później przez pewien czas funkcjonował jako cerkiew, jednak po pożarze w 1915 roku nie został już odbudowany, a po zniszczeniach podczas II wojny światowej kościół stał się ruiną.
Pojawienie się ludności żydowskiej
Aby zwiększyć liczbę ludności Mielnik otrzymał w 1678 r. przywilej, który pozwolił na osiedlanie się w mieście ludziom wszelkiej nacji. W ten sposób wstęp uzyskała również ludność Żydowska. Jednak epidemia cholery, która swój szczyt na tych terenach osiągnęła w 1710r. , spowodowała znaczne straty w ludziach. W 1717r. w Mielniku odnotowano zaledwie 95 mieszkańców. W tym okresie pojawił się na Podlasiu kult św. Rocha, patrona zadżumionych. W Mielniku ufundowano kościół pod tym wezwaniem, który stanął na miejscu kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Według inwentarza z 1939 roku służył on później jako kaplica cmentarna.
Kopalnie kredowe szansą na ożywienie
Pod koniec XVIII wieku następuje ożywienie gospodarcze dzięki odkrywkowej eksploatacji kredy. Mielnik staje się jednym z najważniejszych ośrodków produkcji wapienniczej na Podlasiu. Brak inwestycji budowlanych w Mielniku sugeruje, że kapitał organizujący wydobycie kredy i produkcję wapna nie był miejscowy, a uzyskane dochody lokowane były poza miastem. Rozwój gospodarki wapienniczej stał się przyczyną konfliktu pomiędzy starostą a mieszkańcami o korzystanie z lasu.
W 1772 r. Stanisław August Poniatowski wydał list skierowany do Aleksandra Butlera, starosty mielnickiego. Upominał w nim starostę, że ten nie stosuje się do obowiązków względem króla, pozwalając na wyrąb lasu obcym, natomiast nie pozwala czynić tego mieszczanom mielnickim. Otrzymali też wtedy mieszczanie glejt na wolny wyręb lasu. Z pozwolenia tego skorzystali nader skwapliwie. Już w 1783 r. Stanisław August Poniatowski zmuszony był wystawić list, skierowany tym razem do mieszczan mielnickich, których oskarżał: „wy nie zważając na wszelkie zakazy i upomnienia urodzonego starosty raczej rządząc się waszą zuchwałością, drzewa z lasów nie tylko starostwa lecz i gruntów naszych nad opał i domową potrzebę ważycie wycinać się i to końcem jakowegoś zysku po różnych rozwozicie miasteczkach". W liście tym przypominał ustanowione warunki korzystania z lasu: „abyście wycinać drzewa oprócz na opał i domową potrzebę raz na tydzień w dniu i m-cu przez starostę wyznaczyć mianym oraz na budowę za uwiadomieniem zwierzchności dworskiej nie ważyli się". Upomnienie to nie odniosło większego skutku. Las szybko zmniejszył swój obszar. W 1789 r. na 122 włóki ziemi należącej do Mielnika 62 włóki zajmował las, w dziesięć lat później jego obszar wynosi zaledwie 3 włóki. „Rozwój układu przestrzennego Mielnika w XIII – XVIII w.” Dorota Michaluk.
Z ożywieniem gospodarczym nastąpił rozwój przestrzenny miasta. Małe opustoszałe uliczki znów zaczęły tętnić życiem. Rozwijały się przedmieścia. Mimo to jego układ przestrzenny pozostał nie zmieniony. Zachował się średniowieczny podział miasta na trzy osady powiązane ze sobą traktem Brześć-Drohiczyn.
W 1913r. rozpoczęto budowę obecnego murowanego kościoła Przemienienia Pańskiego. Prace budowlane przerwały działania wojenne w latach 1914-1918. Po wycofaniu się Niemców ks. Mikołaj Ikonowicz zaczął odprawiać nabożeństwa w nieskończonej świątyni. Jednak kościół ucierpiał ponownie w 1920 roku, kiedy wojska polskie próbowały zatrzymać wojska sowieckie idące na Warszawę.
W 1934r. Mielnik utracił prawa miejskie. W tym czasie liczba jego mieszkańców wynosiła ok. 1400. Po zajęciu przez ZSRR Białostocczyzny w 1939r. Mieszkańcy zmuszeni zostali do opuszczenia miejscowości. Mieszkańcy wraz ze swoim dobytkiem przenieśli się do Grabowca i Poręb. Wszystkie drewniane budynki rozebrano. Kościół zamieniony został na stołówkę dla sowieckich żołnierzy strzegących granicy. Rzeka Bug stała się granicą pomiędzy III Rzeszą a Związkiem Radzieckim. Mieszkańcy powrócili do Mielnika w 1941r. po zajęciu tych terenów przez Niemców.
Współcześnie
O świetności dawnego miasta świadczy przede wszystkim góra zamkowa z fragmentami kamiennego muru i widokiem na malownicze meandry Bugu, a także położonymi u podnóża góry ruinami kościoła zamkowego i budynkiem dawnej plebani z II połowy XIX w. Dziś wzgórze zamkowe pełni wyłącznie funkcję punktu widokowego. Wśród zabytków znajdziemy również opisywane wyżej świątynie: neogotycki kościół Przemienienia Pańskiego, cerkiew prawosławną Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy, kaplicę na cmentarzu prawosławnym.
Ślady obecności ludności żydowskiej
Spacerując ulicami tej malowniczej miejscowości odnajdziemy również odrestaurowaną synagogę z I połowy XIX w. Po wojnie mieścił się w niej m.in. sklep GS. Obecnie w budynku prowadzona jest działalność wystawienniczo – kulturalna. Swoje dzieła prezentowali tu tacy wybitni twórcy jak: Zbigniew Karpiński, Eugeniusz Eibisch, Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski. W galerii odbywają się imprezy poetyckie, odczyty i spotkania autorskie. Poza synagogą w Mielniku zachował się cmentarz żydowski. Położony jest tuż za zakładami przetwórstwa kredy. Powierzchnia cmentarza wynosi 0,6 hektara. Dziś już mocno zdewastowany.
Kopalnia kredy
Odkrywkowa kopalnia kredy w Mielniku to obecnie jedyna czynna kopalnia w Polsce. W pierwszych latach jej działalności kreda była wydobywana ręcznie. W 1956r. rozpoczęto wydobywanie kredy za pomocą koparek i spycharek. Powstał zakład przetwórczy w Siemiatyczach-Stacji. W 1971r. mielnicka kopalnia stała się częścią Zakładów Kredowych w Kornicy. Nie modernizowana traciła na znaczeniu. Zamknięto ją w 1978r. Reaktywacja nastąpiła w 1983r., jednak lata 90. to okres regresu kopalni. Obecnie mielnicka kopalnia jest własnością koncernu OMYA Poland Sp. z o.o. Obecnie roczne wydobycie kredy wynosi około 80 tys. ton. W pobliżu kopalni mieści się taras widokowy. Rozciąga się z niego piękny widok na wyrobisko.
W dawnym budynku kina „Górnik” mieści się Ośrodek Dziejów Ziemi Mielnickiej. W zbiorach muzeum są prace malarza Henryka Musiałowicza, honorowego obywatela gminy Mielnik, a także liczne pamiątki historyczne związane z Mielnikiem oraz kolekcję rekwizytów i kostiumów filmowych wykorzystanych podczas realizacji filmu „Ogniem i mieczem”, które zostały przekazane przez studio ZODIAK – Jerzy Hoffman Film Production.
Rezerwat przyrody
Prawdziwą gratką dla miłośników przyrody będzie rezerwat „Uszeście”. Utworzony został w 1985 roku na wzgórzach moreny czołowej. Jest to rezerwat florystyczny o pow. 12,06 ha, którego celem ochrony jest zachowanie roślinności kserotermicznej (światłolubnej, odpornej na suszę). Z rzadkich gatunków roślin występują tu m. in.: aster gawędka, dzwonek boloński, gorycz siny. Ochronie gatunkowej podlegają: wężymord stepowy, sasanka łąkowa, sasanka otwarta, ostrołódka kosmata, goryczka krzyżowa i pluskwica europejska. Rezerwat obejmuje dwa pagórki morenowe o stromych zboczach nazywane „Duże Uszeście” (204 m n.p.m.) i „Małe Uszeście” (174 m n.p.m.). Są to najwyższe wzniesienia na Wysoczyźnie Drohickiej. Przez teren rezerwatu przebiega szlak pieszy ze ścieżką edukacyjną.
Mielnicka winnica
Z rezerwatem graniczy Winnica Korol. Założył ją w 2010 roku Mikołaj Korol, właściciel gospodarstwa ekologicznego. Smakoszom win i tym, którzy o winie dopiero co chcą czegoś dowiedzieć się właściciele oferują zwiedzanie winnicy i winiarni oraz degustację produkowanych w Winnicy Korol win. Po degustacji można na miejscu zaopatrzyć się w wybrane wina.
W 2012r. Mielnik odwiedziły gwiazdy filmowe, m.in. Bożena Dykiel, Małgorzata Pieczyńska, Emilian Kamiński, Olga Bołądź. Realizowano tu zdjęcia do krótkometrażowego filmu „Przedtem, potem”. Film opowiada o dziewczynie, która nie odnajduje się w świecie warszawskiej korporacji i ucieka do rodzinnej wsi. Pojawia się w domu, w którym trwają przygotowania do stypy.
Most widmo
Mielnik posiada również własną legendę. Dotyczy ona złośliwego wodnika, który zadomowił się w nadbużańskiej miejscowości. Zdaniem jednych narodził się około roku 1400, kiedy to bogaty kupiec utonął w nurtach Bugu. Inni wiążą pojawienie się utopca z pewnym chrześcijańskim mnichem, który przybył tu w połowie XV stulecia. Zakochał się w miejscowej rusałce, a po krótkim i burzliwym związku został przez boginkę utopiony. Za to co do wyglądu wodnika ludzie są zgodni. Wzrost nikczemny, twarz pomarszczona, rybie, zielone oczy, włosy długie, rozczochrane. Palce u rąk i nóg zrośnięte błoną jak u żab czy ropuch zakończone szponami. Gdziekolwiek stanął, pozostawiał po sobie dużą kałużę zielonkawej wody.
Jego przewinienia to: topienie miejscowych dziewcząt kąpiących się w Bugu, domowych bydlątek, a także niewinnych dzieci, które wabił kolorowymi wstążkami i świecidełkami rozwieszanymi na źdźbłach trzcin. Nie udawało się go przebłagać tradycyjnymi ofiarami z udomowionych zwierząt i snopów zbóż, nie pomagały zaklęcia. W końcu mieszkańcy zaczęli unikać rzeki. Głodny wodnik stworzył na rzece most widmo. Każdy, kto próbował przeprawić się na drugi brzeg, ginął. Trwało to wiele lat, aż pewnego dnia pojawił się w Mielniku potężny mag z Holandii – Edo van Uchelen. Edo zgodził się przeprawić przez most, pod warunkiem, że wodnik odpowie na trzy jego pytania. A że utopce słyną z zamiłowania do zagadek zgodził się na propozycję. Jakie to były pytania, tego legenda nie mówi. Jedno jest pewne, od tego czasu most widmo przestał się ukazywać. Źródło: „Legendy Podlasia” Tomasz Lippoman.
W pobliżu miejscowości znajduje się kasztelik „Korona Podlasia” (10 km). Miejsce to powstało z pasji i wielkiej pracowitości jednej osoby, pana Jerzego Korowickiego. Więcej na temat zamku: Korona Podlasia – zamek zrodzony z pasji.
Dodaj komentarz na Facebooku