Liw – wieś położona w województwie mazowieckim, w powiecie węgrowskim, nad rzeką Liwiec, która w przeszłości wyznaczała granicę między Polską a Litwą.
Nazwa miejscowości prawdopodobnie pochodzi z języka bałtyjskiego, od słowa oznaczającego teren bagienny. W XIII wieku utworzono tu gród obronny strzegący wschodnich granic Mazowsza. Pierwotnie gród ten znajdował się w miejscowości Grodzisk. Pierwsza udokumentowana informacja o Liwie pochodzi z 1304 roku. Są to dokumenty książęce Bolesława II. Liw stał się jednym z głównych punktów obronnych oraz siedzibą kasztelanii. Książę Siemowit III założył prawdopodobnie ok. 1350 roku kościół parafialny, podnosząc osadę do rangi miasta.
Zamek książąt mazowieckich
W początkach XV wieku, na polecenie księcia Janusza I Starszego, murator Niclos, rozpoczął budowę zamku. Warownię wzniesiono na lewym brzegu Liwca. Wzmocniono ją około 1512 roku. Podwyższono o piętro Dom Duży, by mógł pełnić funkcje reprezentacyjne. Na dziedzińcu wzniesiono Dom Mały.
Bolesław IV, książę mazowiecki w 1446 r. (inne źródła podają 1453r.) wskutek spalenia się drewnianego miasta, utworzył Liw Nowy, wydając nowy przywilej lokacyjny i udzielając licznych swobód. Również Stary Liw szybko się odbudował. Do 1789 roku Liw stanowił dwa miasta: Liw Stary i Liw Nowy i posiadał dwa odrębne samorządy miejskie. W tradycji mieszkańców wsi przetrwał zwyczaj wyboru dwóch sołtysów, Liwu Starego i Liwu Nowego.
Dawne przywileje nadane przez Bolesława potwierdzili Zygmunt I i Zygmunt August. W 1537 r. Liw został wcielony do Królestwa Polskiego. Swój złoty wiek miasto przeżywało pod rządami królowej Bony. Miasto bogaciło się na handlu z kupcami podróżującymi popularnym szlakiem z Warszawy do Wilna i Brześcia. W tym okresie rozbudowano zamek, podwyższając o 2 piętra wieżę i zwieńczając ją wysokim hełmem z hurdycjami (drewnianymi gankami). Z zamku prowadziło przejście przez długi, drewniany pomost na rynek miejski, rozciągnięty wzdłuż ulicy Nowomiejskiej, gdzie stał kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela. W Liwie Starym i Nowym istniały łącznie dwa kościoły: parafialny św. Jana i szpitalny św. Ducha, a także kaplica św. Leonarda. Szpital i kościół uposażyła ostatnia księżna mazowiecka Anna.
Dewastacja warowni
Według lustracji z 1564 r. w Liwie było 350 domów, 270 rzemieślników i 104 piwowarów. Jednak rozwój sąsiedniego Węgrowa zahamował dalszy rozwój Liwu. A wojny szwedzkie, poprzez przemarsze wojsk, pożary i epidemie, doprowadziły do jego zniszczenia. W 1656 r. Szwedzi zajęli i spalili zabudowania zamkowe. A rok później podczas kolejnego przemarszu spalili część budynków, w tym kościół szpitalny. W pierwszych latach XVIII wieku ponownie złupili i spalili miasto. Spłoną kościół parafialny, a z zamku pozostała w całości jedna wieża i część murów. Dawna warownia nie odzyskała nigdy później swojego kształtu.
W miejscu kaplicy św. Leonarda w 1760 roku Józef Karczewski, starosta liwski ufundował drewniany kościółek pod tym samym wezwaniem. W 1762 w zatargu władz miejskich z kościołem o dziesięcinę nałożono na miasto ekskomunikę. Przy zamku, w 1782 r. zbudowany został dwór barokowy, na potrzeby starostwa i sądu. Degradację miasta pogłębiły zabory. W 1795 roku zlikwidowano ziemię liwską, a jej obszar wcielono do Galicji Zachodniej. Liw wszedł w skład powiatu węgrowskiego w departamencie siedleckim.
Bitwa pod Liwem
W kwietniu 1831 r. pod Liwem, w okresie powstania listopadowego, rozegrała się dwudniowa bitwa wojsk polskich z wojskami rosyjskimi, której celem było odparcie próby przedarcia się Rosjan przez most na Liwcu i osłonięcie Warszawy przed uderzeniem gen. Dybicza. Zbiorowa mogiła żołnierzy poległych w powstaniu, znajduje się na początku drogi do wsi Zawady, na wzgórzu zwanym Piaskownia. Mieszkańcy mogiłę tą nazywają „Podfigury”. W 1869 r. władze carskie, po części za udział mieszkańców w powstaniu, odebrały Liwowi prawa miejskie.
W połowie XIX wieku na zamku doszło do pożaru, w wyniku którego zniszczony został też dwór. Pozostałości zabudowań zaczęli stopniowo rozbierać mieszkańcy, traktując je jako doskonałe miejsce pozyskania budulca. W okresie międzywojennym przeprowadzono w zamku prace zabezpieczające zachowane elementy zamku przed dalszą dewastacją.
Neogotycka świątynia
W latach 1905-1907 we wsi powstał nowy neogotycki kościół, który funkcjonuje tu do dziś. Świątynię zaprojektował warszawski architekt Józef Dziekoński. Fundatorami nowej świątyni byli: dziedzic Trzebuczy – Stanisław Florian Brogowicz, który ofiarował na budowę kościoła 40 tys. rubli, dziedzic Turny – Ignacy Popiel, ofiarował drewno na więźbę dachową i nadzorował zakup materiałów budowlanych oraz ks. Karol Rafał Leszczyński, wikariusz, a następnie proboszcz liwski, który nadzorował cały proces budowy oraz w dużej mierze własnymi funduszami wyposażył wnętrze kościoła.
Do starszego wyposażenia świątyni należą ołtarze boczne i chrzcielnica, pochodzące z poprzednich drewnianych kościołów. Pozostała część wystroju pochodzi z początku XX wieku. W bocznych nawach są umieszczone: marmurowa tablica fundacyjna, a także spis wszystkich proboszczów liwskich od momentu utworzenia parafii. Można w nim odnaleźć nazwisko biskupa Jana Pawła Woronicza, pełniącego później funkcję prymasa Polski. Funkcję proboszcza piastował w Liwie w latach 1784 – 1791.
Ks. Leszczyński nawiązując do bogatej tradycji historycznej Liwa, jako dawnej siedziby książąt Mazowieckich, wydał w 1913 r. własnym kosztem monografię Liwa zatytułowaną „Liw. Dawne i nowe pamiątki stołecznego miasta Ziemi Liwskiej, siedziby Książąt Mazowieckich”.
Jak oszukano hitlerowców
Podczas II wojny miało dojść do kolejnej dewastacji zamku. Niemcy zamierzali rozebrać ruiny na cegłę do budowy obozu zagłady w Treblince.
Zapobiegł temu młody polski archeolog Otto Warpechowski, który celowo wprowadził w błąd okupantów. Przekonał on oficera SS Ernsta Gramssa o rzekomo krzyżackim pochodzeniu zamku. Wprowadzony w błąd oficer nie tylko zrezygnował z rozbiórki, ale też zdecydował o odbudowie takiego dowodu niemieckiej dominacji na tym terenie.
W latach 1942-44 Warpechowski poprowadził renowację polskiej, piastowskiej warowni, finansowanej z kasy III Rzeszy. Jednak nie był on ani architektem, ani też konserwatorem zabytków, ograniczył się więc do zabezpieczenia i reperowania największych uszkodzeń. W 1944 prawda jednak wyszła na jaw i Gramss wstrzymał prace. Warpechowski zdążył zbiec, jednak musiał się ukrywać. Jesienią 1944 roku wstąpił do Wojska Polskiego. Zginął w lutym 1945 we wsi Paczuski, koło Sokołowa Podlaskiego.
Renowacja zamku
Po wojnie, dzięki naciskom lokalnej społeczności, zamek doczekał się odbudowy. Przeprowadzono badania, a następnie odbudowę zachowanej wieży oraz dworu z 1782 roku. W zrekonstruowanym dworku umieszczono urzędy gminne i bibliotekę, a w wieży urządzono ekspozycję archeologiczną. W 1963 roku działalność rozpoczęło Muzeum Zbrojownia na Zamku, nawiązujące swą nazwą do militarnej przeszłości Liwa jako warowni na granicy Księstwa Mazowieckiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Było to możliwe dzięki ok. 200 eksponatom przekazanym przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa.
W 2019 roku odbyły się prace związane z rewitalizacją zamku oraz budową parku kulturowo-historycznego. Obecnie przez cały rok w zamku odbywają się wydarzenia takie jak wernisaże, koncerty, kulinarne festiwale czy turnieje rycerskie. A zwiedzający zamek znajdą tu ok. 2 tys. eksponatów, głównie militaria pochodzące z okresu od XV do XX wieku. Są tu też portrety przedstawiające znanych i zasłużonych wojskowych, sceny bitewne, zbiory historycznych map. Nie zabrakło też pięknych antycznych mebli. Tuż obok zamku znajduje się dziewiętnastowieczna chałupa, która mimo iż objęta jest ochroną konserwatorską, wstawione ma plastikowe okna.
Liwskie legendy
Z zamkiem liwskim związanych jest wiele legend, np. o diable co złota pilnował, czy o śpiących rycerzach. Najciekawszą jest historia o Żółtej Damie. Postacią tą jest Ludwika, żona kasztelana władającego zamkiem. Kasztelan ogromnie zakochany w swej żonie obdarowywał ją drogimi klejnotami, które w tajemniczych okolicznościach zaczęły ginąć. Kasztelan był ogromnie zazdrosny o swoją wybrankę, zaczął więc ją podejrzewać o niewierność. Na jego rozkaz strażnicy zawlekli Ludwikę przed sąd, który uznał kobietę winną zdrady i nakazał wyrok śmierci. Jedynie kapelan zamkowy ulitował się nad skazaną i poprosił sędziów o sąd boży. Ludwika mogłaby zostać uwolniona od winy i kary, jeśli przewierci palcem cegłę, którą jej zostawiono na noc w lochu. Oczywiście powierzone zadanie nie powiodło się, wykonano więc wyrok śmierci.
Po egzekucji okazało się, że zaginione klejnoty zostały „skradzione” przez srokę, która schowała je w swoim gnieździe. W przypływie rozpaczy, kasztelan skoczył z baszty. Od tej pory, zamek nawiedza zjawa, której suknia lśni żółtym światłem. Portret Żółtej Damy zdobi ścianę klatki schodowej w zamkowym muzeum.
Sowia Góra
Na prawym brzegu Liwca, na południe od Liwa znajduje się wysokie wzgórze morenowe, nazwane Sowią Góra. Jest to punkt widokowy na dolinę meandrującego Liwca, przez ponad 140 km. Na wzgórzu znajdują się tablice informacyjno-edukacyjne. Urokowi tego miejsca ulegli filmowcy. Tutaj Jan Jakub Kolski realizował plenerowe zdjęcia do ekranizacji „Pornografii’’ Witolda Gombrowicza, a Filip Bajon kręcił sceny „Ślubów panieńskich’’ Aleksandra Fredry.
W 2021 r. Liw liczył 800 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba ta zmalała o ponad 20 proc.
Źródło:
- liw-zamek.pl
- drohiczynska.pl
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom V i Tom XV cz.2
- „Przypadkowe krwawe zdarzenie” powstania listopadowego – bitwa pod Liwem 14-15 kwietnia 1831 roku; Tomasz Strzeżek; 2012r.
- Liwianin z wyboru Ksiądz Karol Rafał Leszczyński (1875-1936); Rafał Dmowski, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, 2013r.
- zabytek.pl
Dodaj komentarz na Facebooku