Janów Podlaski – wieś położona w województwie lubelskim, w powiecie bialskim, w pobliżu granicy z Białorusią.
Pierwotnie w miejscu dzisiejszego Janowa funkcjonowała osada Porchów, którą to w 1428 r. Wielki Książę Litewski Witold, po wybudowaniu kościoła parafialnego pw. Trójcy Św., ofiarował wraz z przylegającymi do niej posiadłościami, łuckiemu kościołowi katedralnemu. W 1437 roku donacja została potwierdzona przez brata Witolda, Zygmunta Wielkiego Księcia Litewskiego.
Siedziba biskupów łuckich
Po zniszczeniu Łucka przez Tatarów biskup Jan Łosowicz przeniósł swoją rezydencję do Porchowa. Z przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka w 1465 r., ten sam biskup podniósł osadę do rangi miasta i od imienia swojego Janowem go nazwał. W tym samym czasie wystawił murowany kościół pw. św. Jana Chrzciciela, do którego przeniesiono parafię. W kolejnych latach rozbudowano rezydencję biskupią.
Pod koniec XV wieku miasto miało już wykształcony układ przestrzenny, z dużym rynkiem w centrum, dwoma kościołami, cerkwią i synagogą. Janów był siedzibą biskupów łuckich do 1796 r. Dobra janowskie należące do biskupów obejmowały: miasto Janów (nazywane Biskupim) z folwarkiem oraz wsie: Pawłowo, Buczyce, Buble, Wieliczkowo, Kostary, Siewki, Ostrowo, Wierzchlisie, Klonowica, Wójtostwo, Zaborek.
Pierwszy zamek
Z inicjatywy biskupa Wojciecha Radziwiłła, w 1502 r. rozpoczęto budowę drewnianego zamku w Wygodzie (prawdopodobnie teren obecnej stadniny) oraz przytułku przy kościele św. Jana Chrzciciela. Położenie Janowa na zbiegu trzech traków komunikacyjnych i w pobliżu przeprawy przez rzekę Bug, a także przywileje administracyjne sprzyjały rozkwitowi miasta. W 1570 roku miało 500 domów z 5 tys. mieszkańców, ratusz, jatki, kramy i wagę miejską. W kolejnych latach powstał zespół klasztorny przy kościele św. Jana Chrzciciela, przenosząc parafię do kościoła Trójcy Św. Jednak liczne pożary, a później jeszcze ogromne zniszczenia podczas „potopu szwedzkiego” znacznie zahamowały rozwój miasta.
„Szwedzi (…) zdobyli zamek biskupi i zabrali akta diecezji łuckiej tu przechowywane i archidiakonatu brzeskiego od r. 1469 spisywane. Wprawdzie wypędził Szwedów z Janowa Paweł Sapiecha wojewoda wileński ale z upadku już się nie podźwignęło”. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III
Drugi zamek
W roku 1657 Szwedzi spalili zamek w Wygodzie. Nową siedzibę wybudowano bliżej miasta, na sztucznie usypanej wyniosłości. Otoczono go szerokim kanałem, którym płynęła odnoga rzeki Krzywuli. Za fosą umieszczono zamkowe ogrody warzywne i owocowe oraz zabudowania folwarczne i stawy rybne. W latach 1770- 1780 z uwagi na ogromne zniszczenia zamku, z inicjatywy biskupa Pawła Turski, przystąpiono do budowy istniejących do dziś murowanych skrzydeł zamkowych.
Mimo wielu inwestycji jak np. nowy murowany kościół św. Trójcy, szpital, czy zabudowania gospodarcze nie udało się przywrócić miastu dawnej świetności. U schyłku XVIII wieku miasto liczyło już 180 domów i ok. 1,5 tys. mieszkańców. W tym czasie istotną rolę odgrywali Żydzi, wspierając rozwoju ekonomicznym miasta. Głównym źródłem ich utrzymania były handel i rzemiosło.
Ostatnim z rezydujących w Janowie biskupów łuckich był Adam Naruszewicz, poeta, kronikarz. Lokalna legenda mówi, że w Janowie pisał tezy Konstytucji 3 Maja. Po jego śmierci w roku 1796 władze carskie przejęły rezydencję biskupią. W 1816 r. Janów przemianowano z Biskupiego na Podlaski, stając się rezydencją biskupów nowo utworzonej diecezji podlaskiej.
Utworzenie Stadniny Koni Janów Podlaski
W 1817 roku po kongresie wiedeńskim na wniosek Rady Administracyjnej Królestwa Kongresowego Polski, za zgodą cara Aleksandra I powstała pierwsza na ziemiach polskich stadnina państwowa. Ulokowano ją w Wygodzie, osadzie sąsiadującej z Janowem. Do powstania styczniowego w 1863 roku kierownictwo stadniny spoczywało w rękach polskich hodowców. W tym okresie dzięki pomocy rosyjskiego namiestnika Królestwa Polskiego Iwana Paszkiewicza, który był też miłośnikiem koni, wybudowano zespół stajni, w tym charakterystyczną stajnią zegarową (1848 rok) z neogotycką wieżą, do której zakupiono zegar za olbrzymią kwotę.
W 1840 r. w miejscu starej cerkwi z XVI wieku, wybudowano drewnianą cerkiew unicką pw. śś. Kosmy i Damiana.
„Parochowie uniccy mieli grunta swoje, ogrody, łąki i zabudowania przeważnie na Pawłowie, ale też mieli sporo gruntu i łąk na Janowie, nadanych im przez łuckich pasterzy”. Janów Biskupi czyli Podlaski : z dawnych i współczesnych źródeł; Pruszkowski Józef; Kraków 1897
Represje władz carskich
Aktywny udział mieszkańców Janowa w powstaniu styczniowym, a także obawa przed pomocą katolików dla unitów, doprowadziły do licznych represji ze strony władz carskich. W 1866 r. zlikwidowano diecezję podlaską, przyłączając ją do diecezji lubelskiej. Kierownictwo nad Stadniną Koni Janów Podlaski przejęli urzędnicy carscy, a nadzór nad jej działalnością sprawował zarząd stadnin państwowych w Petersburgu.
W 1873 r. Aleksander II wydał ukaz, w którym zobowiązał unickich księży do podpisania dokumentu lojalności prawosławiu. Nieposłusznych nowemu dekretowi księży oraz parafian prześladowano, aresztowano, zsyłano na Sybir. Do takich prześladowań wśród unitów dochodziło również w Janowie.
W 1868 r. odebrano miejscowości prawa miejskie. Na przełomie XIX i XX wieku następował powolny rozwój Janowa. Przeprowadzono remont rynku, wymieniono część budynków, powstały nowe zakłady produkcyjne. Jednak I wojna światowa zahamowała ten rozwój.
W 1914 roku konie z janowskiej stadniny zostały ewakuowane do Rosji. A w latach 1915-1916 zniszczono znaczną część domów. W 1918 r. Janowi przywrócono prawa miejskie i reaktywowano diecezję podlaską. Przywrócono też działalność seminarium. Budynki zamkowe wyremontowano, wzniesiono stajnię, oborę, chlewnię, kuźnię. Odbudowano także budynki stadniny i skoncentrowano się na hodowli rumaków czystej krwi arabskiej. W 1938 r. miasto liczyło 3921 mieszkańców, w tym 1134 katolików, 1947 żydów, 38 prawosławnych i 2 unitów.
Zagłada żydowskich mieszkańców
We wrześniu 1939 r. z wycofującą się z Janowa Armią Czerwoną uciekło wielu młodych Żydów. W 1941 r. Niemcy utworzyli getto, przebywało w nim 1883 Żydów. We wrześniu 1942 r. większość Żydów Niemcy przesiedlili do getta w Białej Podlaskiej, a w Janowie pozostała niewielka grupa zatrudniona w obozie pracy w stadninie koni. Z Białej Podlaskiej zostali deportowani do getta w Międzyrzecu Podlaskim, a w listopadzie 1942 r. zginęli w obozie zagłady w Treblince. W styczniu 1945 r. w Janowie mieszkało 27 Żydów, którzy przeżyli wojnę, ukrywając się w lasach.
Losy stadniny podczas wojny
Podczas działań wojennych 1939 r. teren zamku zdewastowano, a w 1941 r. utworzono w nim szpital wojskowy. Wrzesień 1939 r. nie był też łaskawy dla janowskiej stadniny. Większość koni zaginęła, a budynki zrabowano i zniszczono. Hodowlę odbudowano podczas okupacji niemieckiej. W tym czasie komendantem stadniny był znawca koni Hans Felgibel.
W 1944 r. gdy armia radziecka dochodziła do Bugu, konie z częścią personelu przetransportowano w okolice Drezna. Ostatecznie konie trafiły do majątku Nettelau położonego na południe od Kilonii. Po wojnie konie wróciły do Polski. Przejściowo ulokowano je w Posadowie, (woj. poznańskie). A po odbudowie stadniny, wróciły do Wygody w 1950 roku.
Obecnie stadnina stanowi zespół klasycystycznych budynków, który zajmuje obszar około 2,5 tys. ha i specjalizuje się w hodowli koni arabskich oraz angloarabskich. Od roku 1969 stadnina organizuje aukcje koni arabskich, przyciągające miłośników tej rasy ze wszystkich stron świata.
Utrata znacznej części mieszkańców oraz represje ze strony okupanta sprawiły, że Janów po wojnie ponownie utracił prawa miejskie. Zamek Biskupi władze państwowe przekazały Stadninie Koni Janów Podlaski. Przez lata budynek niszczał. Od 2013 do 2016 r., po zakupie obiektu przez firmę Arche, zamek w całości odbudowano. Zamek stał się czterogwiazdkową rezydencją konferencyjno-wypoczynkową.
W 2021 roku Janów Podlaski liczył 2,6 tys. mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców wzrosła o 1 proc.
Poza licznymi sakralnymi zabytkami, jak np. osiemnastowieczna bazylika Świętej Trójcy, czy seminarium duchowne, uwagę turystów przyciąga ręczny dystrybutor paliw Temper Extakt z 1928 roku, którego używano jeszcze w latach 70.
Źródła:
- Janów Biskupi czyli Podlaski : z dawnych i współczesnych źródeł; Pruszkowski Józef; Kraków 1897;
- Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III;
- sztetl.org.pl;
- janow.arabians.pl;
- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska, Tom VIII, Zeszyt 2, red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński; Instytut Sztuki PAN; 2006
Dodaj komentarz na Facebooku