Konstantynów – wieś gminna położona w województwie lubelskim, w powiecie bialskim.
Początkowo miejscowość nazywała się Kozierady i należała do ziemi brzeskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwsze informacje na temat wsi pochodzą z 1452 r., kiedy to Świętosław z Kozierad sprzedał swój spadkowy majątek Witoldowi, Albertowi i Jakubowi z Trzebini. Kozierady były dużą wsią cerkiewną, jednak nie wiadomo kiedy nastąpiła fundacja pierwszej cerkwi. Przez cały prawie XVI wiek były głównym ośrodkiem posiadłości ziemskiej Bohowitynowiczów.
Wschodni kościół unicki
W 1580 r. we wsi znajdował się dwór, z dwoma stawami, sadami i ogrodami. Funkcjonowała tu karczma i dwa młyny, a w centrum wsi stała drewniana cerkiew prawosławna, wyposażona w 2 włóki gruntu, ogrody i sady. Do parafii należały wsie: Komarno, Zakalinki, Peredyło, Wiechowicze, Jakówki i Wola (Wólka Polinowska). Wieś liczyła około 300 mieszkańców. W 1596 r. w wyniku unii brzeskiej cerkiew przemianowano na unicką.
W 1616 r. dobra Kozierady kupił Stanisław Warszycki, wojewoda podlaski. W tym samym czasie przyłączono wieś do ziemi mielnickiej województwa podlaskiego, co stało się przedmiotem sporu ze stroną litewską. W 1638 r. ostatecznie podjęto decyzję o przynależności Kozierad do województwa podlaskiego. Od końca kwietnia do połowy czerwca 1660 r. stacjonowały tu oddziały Stefana Czarneckiego (ok. 4 tys. żołnierzy). W tym czasie w Kozieradach przebywał Jan Chryzostom Pasek, co opisał w swych „Pamiętnikach”.
W 1669 r. Teresa z Warszyckich wniosła kozieradzki majątek jako wiano w małżeństwo z Janem Chryzostomem Pieniążkiem, wojewodą sieradzkim. Z kolei ich córka Maria Kazimiera, wniosła majątek w posagu Karolowi Juliuszowi Siedlnickiemu. Pieniążek do majątku dołączył Witulin, Nosów, Wólkę i Bukowice, odbudował zniszczone wojnami Kozierady i ufundował cerkiew.
Miasto Konstantynów
W końcu lat 20. XVIII wieku dobra przejął w spadku Karol Józef Odrowąż Siedlnicki, wojewoda podlaski, później podskarbi wielki koronny. W 1729 August II nadał osadzie prawa magdeburskie. W 1744 r. na mocy przywileju królewskiego Siedlnicki rozpoczął lokację miasta na gruntach wsi Kozierady, nadając jej nazwę Konstantynów na cześć swojej małżonki Konstancji z Branickich.
W mieście ulokowano duży rynek z ulicami wychodzącymi z naroży, sprowadził rzemieślników i uzyskał przywilej na jarmarki. Powstał okazały kompleks pałacowy złożony z budynku głównego, dwóch oficyn, wozowni, stajni, cieplarni, pomarańczarni. Budowlę zaprojektował Jan Klemm, nadworny architekt rodziny Branickich. Wokół pałacu utworzono park i ogród ze zwierzyńcem i ptaszarnią, a także z dwoma stawami połączonymi kanałem z murowanymi mostkami.
W 1760 miasto posiadało 10 ulic, duży rynek, budynek miejski, cerkiew unicką, bożnicę i około 2 tys. mieszkańców.
Zadłużony pałac i spadkobiercy
Po bezpotomnej śmierci Siedlnickiego w 1761 r. okazało się, że zostawił on w kasie koronnej niedobór w wysokości 300 tys. zł. W wyniku długotrwałych procesów ciągnących się przez około 30 lat (podczas których dobra były w rękach Borzęckich, Czartoryskich, Wężyków i Turnów) rezydencja popadała w ruinę. W 1792 r. majątek nabył Tomasz Aleksandrowicz, wojewoda podlaski. W skład majątku wchodziło całe założenie pałacowe po Siedlnickim i Konstantynów z okolicznymi wsiami. Łącznie ponad 600 włók ziemi. Dwa lata później Konstantynów przejął w spadku 13-letni syn Stanisław.
W 1804 r. Stanisław Aleksandrowicz rozpoczął odbudowę zrujnowanej wskutek działań wojennych podczas insurekcji kościuszkowskiej rezydencji. Rozebrano główny korpus i północno-zachodnie skrzydło, a do pozostałego skrzydła południowo-zachodniego dobudowano klasycystyczny dwór. Zmarł w 1826 roku w Konstantynowie, pozostawiając żonę i pięcioro dzieci. Konstantynów w 1827 roku liczył 84 domy i 818 mieszkańców.
Rozkwit dóbr konstantynowskich
Po ukończeniu pełnoletności, jego syn Stanisław Aleksandrowicz „Witold”, objął po ojcu dobra w Konstantynowie. Skupił się na uprzemysłowieniu i pomnożeniu dochodów z posiadanego majątku, który składała się z 6 folwarków. W skład jego gospodarstwa wchodziło 5 tys. owiec, krowy rasy holenderskiej i pasieka. A z zakładów przemysłowych funkcjonowała na znaczną skalę gorzelnia i młyn parowy. Przebudowano także rezydencję pałacową, nadając jej styl neogotyku angielskiego.
Utrata praw miejskich
W 1834 r. w miejscu drewnianej zbudowano murowaną cerkiew unicką, której proboszczem był Antoni Dziczkowski. Kilka lat później wybudowano także plebanię i budynki gospodarcze. W 1860 roku było 69 domów, w których mieszkało łącznie 830 mieszkańców w tym 657 Żydów. W ramach carskich represji po powstaniu styczniowym w 1869 Konstantynów utracił prawa miejskie, a unicką cerkiew przemianowano na prawosławną. W 1883 roku było tu już tylko 60 domów zamieszkałych przez 1590 mieszkańców, z czego 910 wyznania mojżeszowego.
Na początku XX wieku Konstantynów liczył 2044 mieszkańców, z czego 140 było prawosławnych, 137 katolików i 1767 Żydów. Podburzani przez Żydów robotnicy folwarczni zorganizowali w 1905 r. strajki, domagając się lepszych warunków i płac. Ogółem w powiecie konstantynowskim zastrajkowało ponad 15 majątków.
Budowa katolickiego kościoła
W końcu XIX wieku rezydencja i majątek przeszły w ręce rodu Plater-Zyberków. Stanisław Plater-Zyberk, po ogłoszeniu „swobód” około 1905 roku stanął na czele zorganizowanej akcji budowy kościołów katolickich na Podlasiu. Wybudowano ok. 20 świątyń w obowiązującym wówczas stylu neogotyckim. Jako jedną z pierwszych około 1905 roku wzniesiono świątynię w Konstantynowie. Był to pierwszy w tej wsi kościół katolicki św. Elżbiety – patronki żony Stanisława.
Konstantynów w ruinie
Podczas I wojny światowej wycofujące się oddziały rosyjskie wysadziły w roku 1915 gorzelnię oraz zdewastowały park i pałac. Zastosowały taktykę spalonej ziemi, a ludność prawosławną strasząc, nadchodzącą armią niemiecką przekonano do tzw. bieżeństwa w głąb Rosji. Po wojnie pałac wyremontowano, a w dawnym budynku administracji po przeróbkach ulokowano gorzelnię. Park uporządkowano i w miejsce zniszczonych drzew zasadzono nowe. Przebudowano również cerkiew, przeznaczając ją na szkołę powszechną.
Podczas II wojny światowej pałac został zdewastowany i ograbiony przez stacjonujące tu przez kilka dni oddziały radzieckie. W grudniu 1941 r. ostatni właściciel Konstantynowa Tadeusz Plater-Zyberk został przez Niemców aresztowany za współpracę z ruchem oporu i osadzony w obozie koncentracyjnym w Dachau. Po tym jego żona z synami wyjechała do Krakowa, a Niemcy urządzili w pałacu sanatorium dla żołnierzy.
Zagłada mieszkańców wyznania mojżeszowego
We wrześniu 1942 r. wywieziono z Konstantynowa ludność żydowską.
„22.09.1942 r. do majątku Konstantynów przyjechała spora liczba niemieckiej żandarmerii i nacjonalistów ukraińskich (w czarnych mundurach). Następnego dnia urządzili zbiórkę na tzw. „świńskim rynku” – targowisku. Spędzono wszystkich Żydów w jedną gromadę bez względu na wiek i płeć. Każda osoba mogła zabrać ze sobą tyle, ile mogła unieść. Utworzono kolumnę i pieszo około 1 km pod eskortą odprowadzono na stację kolejki wąskotorowej PKP. Tam załadowano do wagonów i odwieziono do getta w Białej lub do Międzyrzecza”. Źródło: Z dziejów Konstantynowa i okolic; Józef Geresz, Międzyrzec Podlaski 2009.
Czas powojenny
Po wyzwoleniu w roku 1945 wojskowe władze radzieckie urządziły na terenie parku punkt postojowy dla bydła przepędzanego z obszarów Rzeszy na teren ZSRR. W 1946 r. w pałacu umieszczono szkołą rolniczą, a następnie budynek ten przejęły szkoła podstawowa i apteka. Część gospodarczą i sady przekazano Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu.
Szkoła wyprowadziła się z pałacu około 2005 roku. Obecnie część rezydencji zajmuje Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Konstantynowskiej. Wieś w 2023 roku liczyła 1483 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców wzrosła o ponad 100 proc. Jednak w ostatnich liczba ta znów zaczyna maleć.
Dla miłośników przyrody Konstantynów oferuje dostęp do pobliskiego rezerwatu „Stary Las”, gdzie można podziwiać naturalne grądy i pomnikowe drzewa. We wsi aktywnie działa Gminne Centrum Kultury, które regularnie organizuje wydarzenia i zajęcia dla mieszkańców.
Źródła:
- Z dziejów Konstantynowa i okolic; Józef Geresz, Międzyrzec Podlaski 2009;
- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat Biała Podlaska, Tom VIII, Zeszyt 2, red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński; Instytut Sztuki PAN; 2006;
- Konstantynów : zarys dziejów; Tomasz Demidowicz; Biała Podlaska 2003
Dodaj komentarz na Facebooku