Gryźliny – wieś położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, nad rzeką Pasłęka.
Dokumentem z 3 marca 1356 roku kapituła warmińska zezwoliła Piotrowi Volkenbergowi na budowę osady młyńskiej na dwóch włókach (1 włóka – 16,7 hektara). Samą wieś założono na prawie chełmińskim w październiku 1358 roku. Jej zasadźcą był Jan Kogeler, któremu przyznano 60 włók pola uprawnego i 40 włók nieużytków. Pięć włók zapisano na poczet mającej powstać parafii. Wkrótce po nadaniu wsi przywileju lokacyjnego powstał pierwszy drewniany kościół.
Początkowo wieś miała nosić nazwę Wisintal, następnie Wiesental. Od 1517 roku zaczęto nazywać ją Greseling, później Grüssling, by w 1879 powstała nazwa Gryźliny, a w języku niemieckim – Grieslienen. Podczas wojen polsko-krzyżackich, głównie w XV wieku, wieś była kilkukrotnie niszczona, co miało wpływ na dalsze osadnictwo. Zniszczono również miejscowy kościół.
„Gryźliny miały zapewne już r. 1480 polskich mieszkańców, gdyż cura animarum et ecclesiase powierzona była Adamowi, synowi Jana, z płockiej diecezji, po którym nastąpił r. 1485 Maciej, syn Stanisława. Enoch z Kowalek, proboszcz katedralny, Andrzej z Klecewa, kustosz, Jerzy z Dylewa, kantor, i cała kapituła warmińska nadają r. 1503 młyn od czasów wielkiej wojny opuszczony w Gryźlinach, oraz 2 włóki i morgi na prawie chełmińskiem jakiemuś Polakowi Marcinowi i jego synowi Janowi”. O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich; dr Wojciech Kętrzyński; Lwów 1882
W latach 1517 i 1519 Gryźliny odwiedził Mikołaj Kopernik, jako administrator dóbr kapitulnych. W 1573 roku postawiono nowy kościół. Zbudowano go z kamieni polnych łączonych z czerwoną cegłą i drewnem. Siedem lat później świątynię konsekrował biskup Marcin Kromer.
„W tym czasie proboszczami byli: od 1565 roku pochodzący z Janowa Sebastian Rembowski i od 1577 roku Maciej Janowski. Ten ostatni prowadził życie niegodne kapłana. Wcześniej został za życie w konkubinacie pozbawiony probostwa w Leginach niedaleko Reszla. Chociaż w obecności biskupa obiecał poprawę, to nie zmienił swego postępowania, dlatego 4 października 1580 rządca diecezji za życie niemoralne wyznaczył mu karę 14 dni więzienia i usunął go z Gryźlin. Jakiś czas przebywał poza Warmią, ale w 1582 roku ks. Janowski został wikarym w Olsztynie. Potem duszpasterzowali tu księża: od 31 maja 1581 roku Szymon Petitius, któremu zarzucali parafianie, że pozwalał odprawiać Msze św. wałęsającym się po okolicy nieznanym kapłanom z Mazowsza, Jan Pokrzywicki”. Gryźliny- miejscowość u źródeł Pasłęki; Jan Chłosta; www.gok.stawiguda.pl
W XVIII wieku do kościoła dobudowano drewnianą wieżę, na początku XX wieku – prezbiterium. Natomiast zakrystię, pierwotnie wybudowaną w stylu gotyckim, przebudowano w 1930 r.
Wojny i zarazy
Stopniowy rozwój wsi ponownie został zakłócony w XVII wieku, w wyniku wojen polsko-szwedzkich. Zarówno kozacy, jak i żołnierze szwedzcy pustoszyli całe gospodarstwa. Dodatkowo w pierwszej dekadzie XVIII w. we wsi pojawiła się epidemia dżumy. To właśnie tutaj w listopadzie 1708 r. odnotowano pierwszy zgon spowodowany tą chorobą na Warmii. Podczas posiedzenia kapituły kanonicy zlecili modlitwę, by Bóg odsunął zarazę od dóbr kapitulnych, rodzinę zmarłego polecili wywieźć do lasu, a gospodarstwo spalić, by zło zdusić w zarodku.
W 1783 r. w Gryźlinach było 39 domów. Według spisu z 1861 r. mieszkało tu 457 katolików i dwóch ewangelików. W 1837 r. jedynie połowa dzieci uczęszczała do szkoły. Protokół wizytacji szkoły w Gryźlinach z 29 września 1837 r. za przyczynę takiego stanu podaje: nędzę i brak dobrej woli ze strony rodziców.
Druga połowa XIX wieku to na Warmii czas ożywienia religijnego, pielgrzymek i odpustów. Tak też było w Gryźlinach. Ponadto prawie wszyscy mieszkańcy wsi należeli od olsztyńskiego Towarzystwa Wstrzemięźliwości.
O Gryźlinach w dziewiętnastowiecznej prasie:
„ Gryźliny. W naszej okolicy zaczynają znowu złodzieje gospodarować. W zeszłym tygodniu okradziono tutejszego karczmarza, p. Neuber. Zapomniał on zasunąć ze środka okienice, co złodzieje zaraz wytropili i z tego użytek zrobili. Wytłoczyli oni ze dworu szybę, otworzyli okno, następnie odsunęli okienice i weszli do środka, zkąd zabrali ze szufladki pieniądze i kiatę cygar. Wzięli takie jeszcze ze sobą zapas chleba i kiszek na tę nocną podróż. Już to po raz drugi p. N. w ten sposób okradziono”. Gazeta Olsztyńska nr 20, 1888 r.
„Gryźliny W okolicy miejscowości Grünau i młyna tegoż nazwiska odbywają się obecnie wiercenia za węglem brunatnym. Wierceń dokonywano już dawniej, ale nie wypadły one pomyślnie”. Gazeta Olsztyńska nr 83, 1895 r.
Podczas I wojny światowej wieś ponownie została zniszczona. Na przykościelnym cmentarzu znajduje się pamiątkowy kamień polny z napisem informującym w języku niemieckim o pochowanych w tym miejscu 48 żołnierzach niemieckich i 132 rosyjskich, poległych 28 i 29 sierpnia 1914 roku.
Okres międzywojenny
W latach międzywojennych funkcjonowały we wsi polskie organizacje, m.in. kasa pożyczkowo-oszczędnosciowa, kółka rolnicze, biblioteka. Na rzecz utrzymania polskości w Gryźlinach aktywnie działała rodzina Baczewskich. Jan Baczewski, kierownik i współzałożyciel wielu polskich organizacji i stowarzyszeń, wywalczył tzw. ordynację szkolną, zezwalającą na zakładanie polskich szkół prywatnych w Niemczech. Przed plebiscytem również w Gryźlinach udało się założyć polską szkołę.
Jednak podczas plebiscytu w lipcu 1920 roku, który miał zdecydować o przyłączeniu Warmii, Mazur i Powiśla do nowo powstałego państwa polskiego lub o pozostawieniu ich w granicach Prus, zdecydowana większość mieszkańców Gryźlin opowiedziała za Prusami.
Lotnisko wojskowe III Rzeszy
W latach 1937-1938 w pobliżu wsi zbudowano lotnisko wojskowe Luftwaffe. Funkcjonowało ono pod nazwą Fligerhorst Grieslinen, czyli Lotnicze Gniazdo Gryźliny. Utworzono pas startowy o długości 800 i szerokości 60 metrów. W pobliskim Zielonowie ustawiono cztery baraki i kasyno oficerskie, a budynki sanatorium w pobliskiej Ameryce adaptowano na potrzeby lotników. Stąd właśnie 1 września 1939 roku startowały niemieckie bombowce i myśliwce lecące nad Warszawę, Westerplatte i Hel.
Po Kampanii Wrześniowej szkolono tu pilotów, wykorzystując do tego celu m.in. wysepkę na Jeziorze Pluszne. Doszło tu wtedy do katastrofy samolotu szkoleniowego Junkers Ju 87, wydobytego w lipcu 1958 roku przez nurków z Warszawskiego Klubu Płetwonurków. Samolot został odnaleziony na głębokości 10 m. Ciała załogi zostały wydobyte i pochowane na cmentarzu w Orzechowie. Po latach, w 2003 roku Fundacja „Pamięć” zleciła prace ekshumacyjne niemieckich lotników. Ciała przeniesiono na cmentarz żołnierzy niemieckich w Bartoszach, gmina Ełk.
Współcześnie
W latach powojennych lotnisko było używane przez lokalny aeroklub. Przez kolejne lata lotnisko było zamknięte. Dopiero w 2007 r. otrzymało status lądowiska. Obecnie Gryźliny słyną z organizowanego cyklicznie Rodzinnego Pikniku Lotniczego. Podczas imprezy odbywają się pokazy akrobacji lotniczych wykonywanych przez mistrzów świata, najlepszych polskich akrobatów, zespołów i formacji akrobacyjnych. To także pokaz statków powietrznych Wojska Polskiego, samolotów zabytkowych, sportowych i wielu innych. Najmłodszym przygotowywany jest park rozrywki, nie brakuje też stoisk z pamiątkami, rękodziełem i regionalnym jadłem.
W 2021 roku Gryźliny liczyły 638 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców wzrosła o ponad 8 proc. Część Gryźlin leży w Obszarze Natura 2000. Najważniejszym zabytkiem wsi jest szesnastowieczny kościół. Uwagę przyciągają także przydrożne kapliczki. A walorem przyrodniczym jest pobliskie Jezioro Pluszne i rzeka Pasłęka.
Źródła:
- Losy biskupstwa warmińskiego w dobie wojny północnej (1700—1711); ks. Alojzy Szorc; Studia Warmińskie T. 2, Olsztyn 1965;
- Z przeszłości szkolnictwa wiejskiego w pierwszej połowie XIX w. na polskiej Warmii; Janusz Jasiński; Studia Warmińskie T. 21; Olsztyn 1984;
- Gryźliny- miejscowość u źródeł Pasłęki; Jan Chłosta; www.gok.stawiguda.pl;
- Wędrówki z historią – Zielonowo, wieś na skraju Warmii, Adam Nawacki; Aktualności Lokalne Biuletyn Olsztynecki Nr 4; 2021 r.
Dodaj komentarz na Facebooku