Ostrowsko – podhalańska wieś u stóp Gorców

Ostrowsko – wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, nad Dunajcem, przy drodze z Nowego Targu do Szczawnicy, u podnóża Gorców.

Pierwsze informacje źródłowe związane z miejscowością pochodzą z 1254r. i przypisują nazwę Ostrowsko do pól i łąk należących do opactwa cystersów w Szczyrzycu. Zakonnicy, w ramach swych dóbr, mieli prawo sprowadzać osadników, lokować wsie i miasta. Tak na prawie niemieckim powstało Ostrowsko, Waksmund i inne podhalańskie miejscowości.

Na przełomie XIV i XV wieku wieś była własnością prywatną. W dokumencie z 1406 roku Jakub, dziedzic Lasocic w pow. limanowskim i Ostrowska, ponawia Stanisławowi, dziedzicznemu sołtysowi Ostrowska przywilej na to sołtystwo. Jakub przyznał sołtysowi łan wolny od wszelkich poborów, młyn o 2 kołach, karczmę, browar, jatki mięsne, chlebne, szewskie i kuźnie, a także możliwość łowienia ryb w okolicznych rzekach i polowania na swoją potrzebę. Również mieszkańcy mieli mieć prawo do polowania i rybołówstwa. Mieli jednak dawać daninę w postaci szesnastu sztuk lnu, dwóch serów i po pięć sztuk jaj na Wielkanoc, a biskupowi płacić po sześć groszy z łanu. Z kolei plebanowi sołtys miał dawać po sześć korcy żyta i owsa i sześć groszy pieniędzmi.

Parafia w Ostrowsku

W rejestrze poborowym z 1581 r. Ostrowsko wymieniane jest jako wieś kościelna, należąca do zamku czorsztyńskiego. Do 1638 roku drewniany kościół w ostrowsku miał być dwukrotnie przenoszony ze względu na liczne powodzie.

Z kolei świątynia wzniesiona w r. 1746 przez Cieszkowskiego, dzierżawcę Ostrowska, spłonęła w r. 1916. Był to budynek drewniany. Ściany kościoła szalowane były deskami, trzon wieży i dachy obite gontem.

Od XVII wieku do parafii Ostrowsko należała wieś Gronków oraz kościoły filialne w Łopusznej i Białce. Właściciel dóbr Łopuszna, Romuald Pruss Lisicki w 1792 r. wystosował skargę na degradację parafii, w której stwierdził że „obecny proboszcz w Ostrowsku zachowuje jedynie z dawnych zwyczajów msze w trzeciorzędne święta, msze pogrzebowe i dwie procesje w roku. Ponadto wziął klucze z kościoła w Łopusznej i zamknął, który z braku przewiewu niszczeje i pleśnieje”. W tym samym roku przywrócono parafię w Łopusznej.

W latach 1919 — 1926 wybudowano nowy kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła, tym razem murowany. Świątynia ta służy parafianom do dnia dzisiejszego.

Powodzie

Przez lata miejscowość dotykały liczne powodzie. Największa miała miejsce w lipcu 1934 roku. Doszło wtedy do gwałtownych opadów, wynoszących średnio 55 litrów wody na metr kwadratowy. Woda zalała 1260 km², zginęło 55 osób, zniszczonych zostało ponad 22 tysiące budynków, 167 km dróg i zerwanych 78 mostów. W obszernej relacji „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” z 19 lipca 1934 roku, czytamy:

„Niebywała, nienotowana katastrofa okropnej powodzi spadła na Małopolskę zachodnią i środkową nieoczekiwanie w nocy z niedzieli na poniedziałek 16 bm. Niemal w ciągu paru godzin kwitnące jeszcze w dniach ostatnich wsie, osady, miasta i miasteczka, w ciągu jednej nocy i okropnych godzin przedpołudnia poniedziałkowego, znalazły się w tragicznej sytuacji, oblane okropną falą powodzi, która runęła ze spokojnych dotychczas potoków i rzeczek, zalewając bliższe i dalsze okolice i zabierając na swych spienionych falach nie tylko dobytek ale i całe domy”.

Okres II wojny światowej

Podczas II wojny światowej wieś była jednym z punktów zrzutów broni dla partyzantów. Latem i jesienią 1944 roku Niemcy wyznaczyli z każdego domu we wsi ludzi do pracy przy budowie okopów pomiędzy Ostrowskiem a Łopuszną.

Podczas obławy funkcjonariuszy UB i KBW, 21 lutego 1947 r. w Ostrowsku, próbował popełnić samobójstwo jeden z najbardziej znanych polskich dowódców partyzanckich z czasów II wojny światowej i okresu powojennego. Józef Kuraś „Ogień” urodził się w sąsiedniej wsi Waksmund. Był żołnierzem Konfederacji Tatrzańskiej, Armii Krajowej i dowódcą oddziałów Ludowej Straży Bezpieczeństwa. Od 1945 roku był jednym z dowódców oddziałów podziemia niepodległościowego i antykomunistycznego.

Zmarł 22 lutego 1947 w Nowym Targu. Dzień wcześniej wskutek donosu osób związanymi dawniej z oddziałami Kurasia, został otoczony przez grupę operacyjną KBW. Po nieudanych próbach wydostania się z okrążenia na strychu chałupy  Marii Kowalczyk – Pachowej strzelił sobie w głowę. Zmarł nocą w nowotarskim szpitalu. Miejsca pochówku nie udało się odnaleźć.  Rok wcześniej 21 kwietnia 1946 roku, w ostrowskim kościele parafialnym Kuraś zawarł ślub z Czesławą Polaczykówną.

Wśród „Ogniowców” byli mieszkańcy Ostrowska, np. Stanisław Ludzia „Harnaś” oraz sąsiednich wsi, jednak wśród części społeczności wzbudzali oni kontrowersje. „Kobieta pochodząca z centrum wsi (ur. 1928) wspomina, że jej rodzina stale współpracowała z „Ogniowcami”. Jej brata namawiano nawet, by do nich dołączył. Ojciec mu to odradził, rodzina uczestniczyła za to w ślubie Kurasia w Ostrowsku. Mimo to rozmówczyni, zapytana, czy ostrowianie sprzyjali żołnierzom „Ognia”, odpowiedziała: „specjalnie nie, bo każdy się bał”. „Dużo my mieli od partyzantów biedy, od Niemców, od Rusków”.

„Banda „Ognia”! To nie byli partyzanci, ba bandziory! Złodzieje!” – to jedne z łagodniejszych eksklamacji, z jakimi spotkałem się w Łopusznej. Dziesiątki podobnych wypowiedzi nasz zespół nagrał w sąsiednich wsiach”. Źródło: „Kontrowersje wokół Józefa Kurasia „Ognia” i jego podkomendnych. Narracje historyków oraz mieszkańców Podhala”; Rocznik Antropologii Historii; Łukasz Łoziński, 2019r.

Współcześnie

Według spisu powszechnego z 2021 roku miejscowość liczy 1 320 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba ta wzrosła o 20 proc. We wsi funkcjonuje szkoła podstawowa, przedszkole oraz ośrodek upowszechniania kultury i sportu. A w sąsiednim Waksmundzie sporym zainteresowaniem cieszy się Centrum Przyrodniczo-Edukacyjne „Brama w Gorce”, oferujące między innymi ścieżki edukacyjne, wieże widokowe, plac zabaw, czy też galerię usytuowaną w koronach drzew.

Z miejscowością związana jest legenda o pokutującym mężczyźnie, który miał popełnić samobójstwo w pobliskich bagnach. Według lokalnej opowieści jego nagi duch wybiega nocą z bagna i goni za przechodniami.

Źródła:

• „Territorium Ludemir”. Możnowładcy i cystersi na pograniczu polsko-węgierskim w pierwszej połowie XIII wieku, Jerzy Rajman, Kraków 2020 r;
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VII;
• Lokacje na prawie niemieckim in cruda radice w południowej części województwa krakowskiego w latach 1334 – 1434; Elżbieta Dybek; 1993 r;
• Zabytki sztuki w Polsce, Część III, Tom 1, Zeszyt 1, Powiat nowotarski; dr Tadeusz Szydłowski, Warszawa 1938 r;
• Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772–1815, Łukasz Jewuła, Tomasz Kargol, Krzysztof Ślusarek, Kraków 2015;
• podziemiezbrojne.ipn.gov.pl;
• „Kontrowersje wokół Józefa Kurasia „Ognia” i jego podkomendnych. Narracje historyków oraz mieszkańców Podhala”; Rocznik Antropologii Historii; Łukasz Łoziński, 2019 r.