Ludźmierz – wieś z najstarszą parafią katolicką na Podhalu.

Ludźmierz – wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim, na lewym brzegu Czarnego Dunajca, w kotlinie Orawsko-Nowotarskiej.

Ludźmierz jest jedną z najstarszych wsi na Podhalu. Prawdopodobnie osada istniała już w 1196 roku jako terytorium Ludemer, na którym to w 1234 roku Wisław, biskup krakowski, pozwolił Teodorowi Cedronowi, wojewodzie krakowskiemu, postawić kościół. Według historyczki Heleny Polaczkównej już przez 1235 rokiem powstały na tym terenie zabudowania klasztorne cystersów.

Opactwo cysterskie

Uposażenie cystersów początkowo stanowić miały dobra przekazane przez Teodora, czyli okolica Ludźmierza, włości położone w okolicach Szczyrzyca oraz miejscowości w pobliżu Mogilan. Trudne warunki klimatyczne, położenie oraz napady zbójników miały skłonić zakonników do poszukiwań nowej lokacji klasztoru. Jednak ostateczną decyzję miano podjąć po najeździe tatarskim w 1241 r. Wtedy to następuje przeniesienie klasztoru do Szczyrzca.

W 1333 roku wieś osadzono na prawie magdeburskim, a jej zasadźcą był Mikołaj Kuźnich, który otrzymał prawo wykarczowania lasów leżących nad potokiem Lepietnica, a także po obu stronach Czarnego Dunajca. We wsi funkcjonowała karczma, jatki mięsne, piekarnia, zakład szewski i młyn.

Parafią ludźmierską cystersi zarządzali do roku 1824. Obejmowała ona wsie Rogoźnik, Długopole i Krauszów i jako własność zakonu stanowiła odrębną jednostkę gospodarczą wśród podhalańskich wsi. Następnie parafię tę przejęła diecezja tarnowska, a w 1881 r. krakowska.

Kult Najświętszej Marii Panny

W 1796 roku spłonęły w Ludźmierzu drewniane zabudowania klasztoru, a także modrzewiowy kościół. W latach 1869-1877 w miejsce kościółka postawiono nowy, murowany neogotycki kościół. Do nowej świątyni przeniesiono rokokowy ołtarz z 1795 roku i drewnianą figurę Matki Boskiej Ludźmierskiej. Figura Matki Boskiej Ludźmierskiej ma 125 cm i liczy prawdopodobnie 600 lat.

Sam kult Matki Boskiej najpierw w Ludźmierzu, a potem w Szczyrzycu związany jest z regułą zakonną cystersów, dla których szczególna cześć oddawana Matce Bożej i jej rozpowszechnianie stanowią jedne z głównych zadań zgromadzenia. W 1963 roku MB Ludźmierską koronował kardynał Stefan Wyszyński. Podczas tej uroczystości z ręki figury wypadło berło i zostało złapane w locie przez ówczesnego biskupa Karola Wojtyłę. Za sprawą tego wydarzenia wielu wierzy, że dzięki wstawiennictwu Matki Boskiej Ludźmierskiej został on papieżem.

Piętnastowieczna legenda

Replika MB znajduje się przy źródełku u wejścia do sanktuarium, któremu to również przypisywane są cudowne właściwości. O cudach związanych ze źródełkiem i figurką mówi piętnastowieczna legenda.

Opowiada ona o węgierskim kupcu, który wybrał się na jarmark do Nowego Targu. Podczas tej podróży musiał przeprawić się nocą przez ludźmierskie bagna. Przerażony sytuacją zaczął się modlić, wzywając Boga na pomoc. Nagle ujrzał otuloną w złocisty obłok postać kobiety, która zachęcała go do podjęcia jeszcze jednej próby wydostania się z grzęzawiska. Gdy to uczynił, konie niespodziewanie nabrały sił i wyprowadziły wóz na drogę. Jechał, prowadzony przez świetlistą postać, która poprowadziła go przed kościół w Ludźmierzu. Zrozumiał, że jest to Matka Boża i gdy chciał uklęknąć i podziękować, zjawa zniknęła, a w miejscu, gdzie klęczał, zaczęło bić źródełko. Kupiec złożył śluby, że przyniesie do kościoła figurkę podobną do Tej, którą spotkał. Przyrzeczenia miały spodobać się Bogu i obdarzyć figurkę i wodę ze źródła cudownymi mocami.

Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

W 2001 roku neogotycki kościół otrzymał tytuł bazyliki mniejszej. W czwartą rocznicę śmierci św. Jana Pawła II kopia figury Matki Bożej Ludźmierskiej została umieszczona w Grocie Mlecznej w Betlejem, a trzy miesiące po jego beatyfikacji, kardynał Stanisław Dziwisz metropolita krakowski podarował sanktuarium relikwie papieża.

Do kościoła w Ludźmierzu przylega Ogród Różańcowy, który ma za cel przypominać o pobycie św. Jana Pawła II na Podhalu i w sanktuarium ludźmierskim w 1997 roku, a także o jego nauce, o znaczeniu modlitwy różańcowej. Ogród jest miejscem modlitwy, z 20 kaplicami góralskimi, a w centralnej części ogrodu znajduje się rzeźba przedstawiająca klęczącą postać św. Jana Pawła II trzymającego w rękach różaniec.

W bazylice znajdują się 26-głosowe organy, które zostały sprowadzone z dwunastowiecznego kościoła św. Jana w Oldenburg in Holstein. Zastąpiły one nieużywane od 2017 roku 15-głosowe organy Tomasza Falla z 1892 roku. W 1992 roku w bazylice ludźmierskiej odbyło się prawykonanie Nieszporów ludźmierskich, oratorium skomponowanego przez Jana Kantego Pawluśkiewicza do słów Leszka Aleksandra Moczulskiego.

Rodzinny majątek Tetmajerów

Z Ludźmierzem związane są jeszcze dwie znane postaci. W 1865 roku urodził się tu jeden z największych polskich poetów, Kazimierz Przerwa Tetmajer.

W 1819 roku majątek ludźmierski w drodze licytacji kupił Wojciech Przerwa Tetmajer, by szybko go odsprzedać pochodzącemu z Węgier, Emanuelowi Homolacsowi. Później dobra ponownie weszły w posiadanie rodziny Tetmajerów. Ojciec poety, Adolf Tetmajer zamieszkał w ludźmierskim dworze w 1856 r. W rodzinnym majątku mieszkał również Władysław, przyrodni brat Kazimierza, malarz i grafik, znany z zamiłowania do tematyki wiejskiej.

Jednak już pod koniec XIX wieku Tetmajerowie, w wyniku represji po powstańczych i problemów finansowych zmuszeni zostali do opuszczenia Ludźmierza. Rodzina przeniosła się do Krakowa, gdzie później matka poety, Julia z Grabowskich prowadziła pensjonat dla uczniów i studentów. Zabudowania ludźmierskie wraz z ogrodem i polem nabyli Żydzi z Nowego Targu. W tym okresie w Ludźmierzu liczba mieszkańców wynosiła ok. 700 osób.

Kazimierz Przerwa Tetmajer

Kazimierz Tetmajer, wychowując się w Ludźmierzu, poznał dobrze Tatry oraz góralską kulturę. W latach 1881–1891 odbył wiele wycieczek w Tatry. W 1892 brał udział w pierwszym wejściu na Staroleśny Szczyt. Kilka lat później z powodu problemów zdrowotnych ograniczył się do wędrówek po dolinach tatrzańskich. W 1902 taternicy nadali przełęczy między Gerlachem a Zadnim Gerlachem nazwę Przełęcz Tetmajera, a Towarzystwo Tatrzańskie nadało poecie honorowe członkostwo.

Mieszkańcy Ludźmierza chcąc zachować pamięć o swym rodaku w 1965r., w 100 rocznicę urodzin i 25 rocznicę śmierci poety, ustawili w centrum wsi granitowy kamień przywieziony z Suchej Wody w Tatrach. Ma on być symbolem przywiązania poety do gór i miejscowych tradycji.

W 1975 roku wybudowano w Ludźmierzu siedzibę Związku Podhalan, czyli Dom Podhalański im. Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Władysława Orkana. W 2023 roku obiekt ten rozbudowano i utworzono w nim Instytut Dziedzictwa Niematerialnego Ludów Karpackich.

Obecnie Ludźmierz stał się ogromnie popularnym ośrodkiem kultury katolickiej, co wpływa na wciąż rosnącą liczbę pielgrzymek w to miejsce. Według spisu powszechnego w 2021 r. wieś liczyła 2 626 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców wzrosła o ponad 38 proc. Przez miejscowość prowadzi szlak turystyczny z Szaflar na Pogórze Orawskie i Babią Górę, a także historyczno – kulturowo – przyrodniczy szlak wokół Tatr. Przebiega on przez Ludźmierz – Krauszów – Pyzówka i jego całkowita długość wynosi 10,1 km.

Źródło:

• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom V;
• Zapis Teodora Gryfity dla cystersów z 1196 r; Helena Polaczkówna; Lwów 1938;
• Zabytki sztuki w Polsce, Część III, Tom 1, Zeszyt 1, Powiat nowotarski; dr Tadeusz Szydłowski;
• ugnowytarg.pl;
• polskawliczbach.pl;
• szlakcysterski.opw.pl