Noc Kupały – tam dziewczęta się schodziły

Dawnymi laty, w noc letniego przesilenia słońca, z 21 na 22 czerwca obchodzono święto powitania lata. Była to noc żywiołów, miłości i urodzaju, otoczona bogactwem obrzędów i wróżb, gdzie główne role odgrywały woda, ogień, polne kwiaty i zioła. W zależności od regionu, święto to rożnie było nazywane, dziś znamy je głównie jako Noc Świętojańską lub Noc Kupały.

„Dzień Kupały najdłuższy w roku, noc Kupały najkrótsza były jednym ciągiem wesela, śpiewu, skoków i obrzędów. (…) Ze wszech stron widać było sunące sznurami niewiasty w bieli, całe w wiankach i opaskach zielonych, chłopaków w narzuconych na ramiona siermięgach. Zewsząd po gajach i lesie brzmiały przedśpiewy zwiastujące nocną uciechę”. Stara baśń; J.I. Kraszewski.

Zanim rozpoczął się w Polsce proces tworzenia obrzędowości chrześcijańskiej, Słowianie wypracowali własny obrządek rytualny opierając go na cyklu rocznym. Próbując poznać i okiełznać moce tkwiące w otaczającej naturze, podzielili oni rok na okresy, których wyznacznikami były rozmaite święta. Takimi głównymi dorocznymi świętami były: Szczodre Gody, Jare Święto, Kupale Święta i Święto Plonów.

Po wprowadzeniu chrześcijaństwa kościół doceniając potęgę tych świąt, postanowił włączyć je do kalendarza liturgicznego. Jednak niektóre z nich adaptując się w kulturze chłopskiej, wciąż pozostawały obudowane ludowością. Przykładem jest Noc Świętojańska, którą połączono ze świętem narodzin Jana Chrzciciela i zmieniono termin z 21 na 23 czerwca.

Pogańskie obrzędy i zwyczaje

Dawne święto ognia, wody, urodzaju i miłości, było ogromnie popularne nie tylko wśród Słowian, ale też ludów germańskich, skandynawskich, czy celtyckich (oczywiście w zależności od miejsca inaczej nazywane). Ognie płonęły na leśnych polanach, wzgórzach i nad brzegami wód. A wokół nich skupiali się głównie ludzie młodzi, w pięknych kolorowych strojach, wykonując śpiewy i tańce obrzędowe. Do ognisk wrzucano zioła, posiadające tej nocy najsilniejszą moc.

Dziewczęta wiły wianki, których to przeznaczenie bywało różne. Jedne wykorzystywano do wróżb, inne, by znaleźć kawalera. Były wianki z suszonych ziół, zakładane bydłu na rogi, by ustrzec je przed urokami. Zerwane w czasie przesilenia: dziurawiec, leszczyna i biedrzeniec miały służyć jako ochrona domostwa przed klęskami żywiołowymi. Urodę, młodość i zdrowie miały zapewnić kąpiele w wodzie.

„W noc świętojańską na polanach i w górach płonęły ognie, które zawsze rozpalały dziewczęta, krzesząc iskrę kawałkami drewna. W Małopolsce przed wieczorem wygaszano wszystkie domowe ogniska i ponownie rozpalano je przyniesioną do domu tlącą się hubką lub zapaloną od „sobótki” pochodnią”. Barbara Ogrodowska, Święta polskie. Tradycja i obyczaj.

Początkowo obrzędy związane z przesileniem letnim spełniały funkcje magiczno-urodzajne i oczyszczające. Z czasem gdy magiczne praktyki zaczęły być zakazywane, święto stawało się bardziej matrymonialne i ludyczne, jako święto miłości i młodości. Stała się to noc zalotów i swobody, podczas której pojawiała się jedyna szansa na wybór partnera bez ingerencji swatów i rodziców. Pieśni obrzędowe zastąpiły pieśni o Janie, śpiewane przez dziewczyny przy ogniskach. Wyrażały one przede wszystkim ich miłosne pragnienia i chęć szybkiego zamążpójścia.

Na Śląsku w wigilię i dzień św. Jana wprowadzono zwyczaj święcenia ziół, zielonych gałęzi i liści w kościele, który miał być przeciwwagą dla tych czarodziejskich i ludowych obrządków. Przykłady podobnych praktyk podawał w swych artykułach etnograf Zygmunt Gloger.

„Przeszedłszy z Podlasia tykocińskiego na Mazowsze łomżyńskie, znalazłem „Kupalnockę” obchodzoną na Zielone Świątki u cząstkowej szlachty w Chlebiotkach. Przy ognisku zbiera się tam cała wioska na tańce i poczęstunek, ale pieśni obrzędowych już nie słychać. We wsi Mężeninie jeszcze na początku bieżącego wieku włościanie i czeladź dworska obchodzili „Kupalnockę” na wzgórzu między dworem i lasem. Ale zwyczaj musiał być zaniechanym, bo w niedalekim Zambrowie ksiądz Marcin Krajewski, uczony dziwak z czasów jeszcze stanisławowskich, surowo go zakazywał i nawet w wydanej przez siebie książce do nabożeństwa, wyliczając zwyczaje naganne ludu swoich okolic, pisał: „W wigilią Świątek Zielonych, jako i w wigilią Św. Jana Chrzciciela, palenie w nocy ogniów, gromadzenie się młodzi płci obojej, przez ogień skakanie, mające zabytki pogaństwa”.

Współcześnie

Mimo prób asymilacji tego pogańskiego święta przez kościół, a czasem i surowych zakazów jego obchodów, we współczesnej sobótce lub jak kto woli w kupalnocce, pozostało jeszcze sporo z tej ludowości, dzięki której święto to wciąż nie traci na swej popularności i atrakcyjności.

Obecnie każdego roku, od Pomorza po Tatry organizowane są imprezy sobótkowe, głównie w postaci wiejskich zabaw i festynów. Co ciekawe coraz część w swych ofertach, organizatorzy proponują widowiska i warsztaty związane z dawną obrzędowością, a nawet wróżby, czy też wspólne poszukiwanie kwiatu paproci. Nadal palone są ogniska, wokół których odbywają się śpiewy i tańce, puszczane są wianki na wodzie. Imprezy sobótkowe rozpoczynają się 21 czerwca i trwają nawet do połowy lipca. Dzieje się tak głównie na Podlasiu, gdzie organizowane są również według kalendarza juliańskiego.

Poniżej fragment pieśni kupalnocnej w artykule Zygmunta Glogera dla tygodnika „Kłosy” z 1877r.

Źródło:

• Barbara Ogrodowska, Święta polskie. Tradycja i obyczaj, Warszawa 1996;
• Pisma Rozproszone; Zygmunt Gloger, Tom II 1877-1889;
• Sobótka, Szkic etnograficzny; Szymon Matusiak; Lwów 1907r;
• historia.org.pl.