Tokary – wieś na granicy dwóch światów.

Tokary – wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim. Miejscowość graniczy z Białorusią. Po wojnie wieś przedzielono na część polską i białoruską.

Nazwa wsi wywodzi się od drobnej szlachty Tokarewskich, którzy byli pierwszymi właścicielami. Z czasem zaczęto używać nazwiska Tokarzewscy. Pierwsze informacje na temat wsi sięgają połowy XV w., kiedy Wielki Książę Litewski Kazimierz Jagiellończyk uczynił nadanie Olechnowiczwi (późn. Tokarewscy) w zamian za jego ojcowiznę na terenie powiatu brzeskiego.

„Ród Tokarzewskich wywodził się ze szlachty, której rodzinny majątek Teofiliszki (pierwotnie liczący około 800 ha) położony był w pobliżu wsi Tokary, zlokalizowanej obecnie w województwie podlaskim, w powiecie siemiatyckim, w gminie Mielnik. Herbem rodziny były Trąby”. Źródło: „Generał Michał Tokarzewski-Karaszewicz pierwszy dowódca konspiracji”; Michał Polak, Toruń 2020r.

Dobra Tokary znajdowały się w obszarze litewskiego województwa brzeskiego, a po III rozbiorze Rzeczypospolitej zostały włączone do Rosji. Tokary nie były zwartą wioską, lecz składały się z kilku blisko siebie położonych osad. Już w XVI w. występuje w tym samym czasie kilku właścicieli Tokar. Jednym z nich był Stanisław Krupicki. Jak podaje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod koniec XIX wieku i z początku XX wieku, Tokary podzielone były na folwarki należące do: Zalewskich, Grujewickich, Jankowskich, Mańkowskich, Lenkiewiczów, Wołkowickich i Tokarzewskich.

Rodzina Jastrzębiec-Mańkowskich wywodzi się z Podlasia. Syn rotmistrza Antoniego Mańkowskiego, Feliks Mańkowski w 1814 roku nabył część ziemi dworskiej w Tokarach. Stryjeczny brat rotmistrza Wojciech był w tym okresie właścicielem sąsiadujących z Tokarami i pozostających w granicach współczesnej Polski majątków we wsiach Litwinowicze i Tołwin. Ostatnimi właścicielami majątku byli Józef i Stanisław Mańkowscy. Podczas II wojny światowej obaj zostali wywiezieni do łagrów. Stanisław zmarł po roku przebywania w łagrach, jego brat Józef miał więcej szczęścia i 1946 roku wrócił do Polski.

Świątynie prawosławne w Tokarach

W 1816r. we wsi zbudowano drewnianą unicką cerkiew św. Michała, na której dzwonnicy widnieje ikona patronalna. Powstać miała w miejscu pierwszej świątyni, którą przypuszczalnie wzniesiono na przełomie XV/XVI wieku. Akt fundacji gruntów pochodzący z 1592 r. brzmiał: ruska starodawna cerkiew Tokarewska otrzymuje nadział ziemi 1 włoka i piąć morgów. Po zniesieniu Unii dziewiętnastowieczna świątynia należała do litewskiej diecezji prawosławnej. Pod koniec XIX wieku liczba parafian wynosiła 2734 osoby. W świątyni zachowały się ikony z XVII–XVIII oraz XIX wieku. Obecnie cerkiew znajduje się po stronie białoruskiej.

Objawienie maryjne

Druga cerkiew powstała w miejscu objawienia maryjnego, do którego miało dojść w dniu święta Trójcy Świętej w 1852 roku. W dniu tym miejscowa chłopka Eufrozyna Iwaszczuk zamiast udać się do cerkwi, zbierała szczaw na uroczysku Koterka. Wtedy to kobiecie miała objawić się Matka Boża, która oznajmiła, że święto zostało ustanowione, by w tym dniu modlono się w świątyni, a nie pracowano. Zapowiedziała także, że grzechy mieszkańców wsi zostaną ukarane morowym powietrzem. Nakazała Iwaszczuk udać się do proboszcza i polecić mu, by razem z parafianami modlił się o wybaczenie win. Iwaszczukowa nie miała wątpliwości, że była to Matka Boża. Wkrótce duchowny Szymon Budziłowicz postawił krzyż (bez zgody zwierzchnich władz cerkiewnych) w miejscu wskazanym przez Eufrozynę.

Miejsce to zaczęło przyciągać licznych pielgrzymów, szybko pojawiły się relacje o cudownych uzdrowieniach. Władze cerkiewne powołały specjalną komisję, która uznała, że cud nie miał miejsca. A za szerzenie herezji, jaką miało być propagowanie cudownego objawienia Matki Boskiej, proboszcz parafii tokarskiej został usunięty z placówki duszpasterskiej. Krzyż umieszczony w Koterce przeniesiono na miejscowy cmentarz prawosławny. Z chwilą pojawienia się źródełka w miejscu gdzie stał krzyż, ponownie zaczęły pojawiać się pielgrzymki. Pątnicy stawiali świece i zostawiali dary. W końcu, w 1906 roku, biskup grodzieński Michał zgodził się na rozwój sanktuarium w Koterce. W maju 1909 roku na uroczysku, położony został kamień węgielny pod budowę świątyni. Budowa trwała trzy lata, a sfinansowano ją z darów. W lipcu 1912 roku gotowy obiekt poświęcił przełożony monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, archimandryta Serafin.

Po II wojnie światowej, świątynia w Koterce przejęła rolę cerkwi parafialnej. W pobliżu cerkwi znajduje się otoczone kultem źródełko, nad którym postawiono wiatę. Główne prace remontowe i konserwatorskie prowadzono w 1996 roku. Do dzisiaj cerkiew jest miejscem pielgrzymek wiernych prawosławnych.

Kościół rzymskokatolicki

Początkowo siedzibą parafii katolickiej w Tokarach była nieodległa wieś Wilanowo, gdzie już w 1527 r. istniał kościół. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym, w 1866 roku kościół wilanowski został zamknięty, a następnie rozebrany. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w 1919r, w Tokarach powstała rzymskokatolicka parafia. W 1922r. parafianie przywieźli do Tokar stary wilanowski kościół i zbudowali z niego plebanię, w której zorganizowano kaplicę dla odprawiania mszy świętej. Pierwszym proboszczem (1919-1933) w Tokarach został mianowany ks. Józef Zabłocki. Obecny drewniany kościół zbudowano w 1935r., w stylu zakopiańskim, według projektu krakowskiego architekta Wincentego Wdowiszewskiego. Obiekt jest drewniany w konstrukcji zrębowej, ustawiony na fundamencie z kamienia, kryty blachą miedzianą. Za prezbiterium znajduje się kamienny nagrobek Karoliny z Turskich Czarneckiej z 1828r oraz żeliwny nagrobek Bolesława Zalewskiego z 1859r.

W ostatnich latach okresu międzywojennego oraz podczas II wojny światowej, proboszczem w Tokarach był ks. Tomasz Lipecki, z Warszawy. Podczas okupacji ks. Lipecki współpracował z AK. Wyjeżdżał m.in. w teren dla zbierania informacji o ruchach Niemców. Udzielał on także pomocy żywnościowej członkom AK i pełnił funkcję kapelana. Jak wspomina ks. Zbigniew Zalewski, zajmował się leczeniem okolicznej ludności. Leczył nawet Niemców, od których zdobywał w zamian lekarstwa, przekazywane następnie oddziałom leśnym. Po zakończeniu wojny był czynnym członkiem organizacji WiN.

„Zarzucono mu zwerbowanie do tej organizacji dwóch oficerów Wojsk Ochrony Pogranicza i dwóch funkcjonariuszy MO w Klukowiczach, na czele z komendantem posterunku. Nakłonił on także do dezercji chorążego WP, Henryka Mieczkowskiego, którego następnie skontaktował z podziemiem”. Źródło: Wyzwolenie czy okupacja? Stosunek społeczności zamieszkujących pogranicze polsko-litewsko-białoruskie do zmieniających się w XX wieku systemów państwowych; Marek Kietliński, Wojciech Śleszyński; Białystok 2006r.

Pierwszym powojennym proboszczem Tokar był ks. Aleksander Kulpeksza, który sprawował tę funkcję do 1958 r. 

Podział wsi i jej mieszkańców

Przed II wojną światową wieś ciągnęła się prawie przez 5 km i liczyła ponad 1000 mieszkańców. Po wojnie Tokary zostały podzielone granicą polsko – radziecką. Większa część Tokar znalazła się po stronie białoruskiej.

23 października 1946 r. Oddział Powiatowy Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Bielsku Podlaskim meldował: „Wieś Tokary w połowie przechodzi do Związku Radzieckiego. Do ZSRR należy 60 proc. całej powierzchni wioski. Większość gruntów to grunta orne i łąki, gdy po polskiej stronie zostały nieużytki, wydmy piaskowe i lasy. Wsi grozi ruina gospodarcza. Po stronie radzieckiej znajduje się 17 kolonii, w pełni zagospodarowanych przez polskich gospodarzy. Polacy przenieśli się już na stronę polską. Po naszej stronie pozostaje jeszcze 10 rodzin białoruskich, w tym pięć wrogich Polsce (służba w gestapo, dostarczanie broni do lasu – informacje poufne), które należy jak najszybciej przesiedlić na ziemie odzyskane.”

Początkowo mieszkańcy mogli swobodnie przekraczać granicę, odwiedzając swoich bliskich oraz doglądając części swoich gospodarstw i majątków znajdujących się po drugiej stronie. W 1948 r. ostatecznie zatwierdzono istniejącą granicę. Po stronie białoruskiej pozostała cerkiew parafialna. Po polskiej stronie zostało 11. rodzin prawosławnych. Przez lata mieszkańcy zabiegali o wprowadzenie uproszczonego ruchu granicznego między rozdzielonymi częściami wioski. Niestety bezskutecznie.

W reportażu Helena Leman „Przecięci na pół”z 2003r., mieszkanka Tokar, Łucja Nesterowicz tak wspominała ten dzień: „Gdy w środku nocy, w 1948 r., zapukał do nas znajomy wojskowy, mówiąc, że jeszcze dzisiaj granica będzie zamykana ostatecznie, ze zdenerwowania nie wiedzieliśmy, za co najpierw się złapać. Płakaliśmy, ładując na wozy najpotrzebniejsze rzeczy, a krowy porykiwały, jakby przeczuwały nieszczęście. Za naszymi plecami został ukochany dom z pięciocalowych bali, stajnia, chlew i sadek z pasieką… Teraz, gdy tak leżę w nocy, nie mogąc zasnąć, widzę je jak na dłoni. Wówczas jednak nie było czasu na rozmyślania, radziecki bojec eskortujący przesiedleńców potrząsał pepeszą, dogadując: “Ot kułaki, rosielisia wozle granicy”.

Współcześnie

Według powszechnego spisu ludności z 2021 roku liczba mieszkańców Tokar wynisła 110. Miejscowość zamieszkuje blisko 5 proc. mieszkańców gminy. W latach 1998-2021 liczba mieszkańców wsi zmalała o 50proc.

Obecnie na obszarze wsi znajdują się cztery obiekty wpisane do rejestru zabytków. Są to cerkiew z 1912 r., budynek mieszkalny z pocz. XX w, kościół z 1935r oraz szkoła z 1934 r. Przez wieś przebieg szlak rowerowy Green Velo Czeremcha – Siemiatycze.

Źródła:

• Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny: geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne; Jerzy Wiśniewski; Kraków 1977r;
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom XV, cz.2;
• Mańkowscy herbu Jastrzębiec z Podlasia. Szkice genealogiczne i wspomnienia; Andrzej Emeryk Mańkowski; Warszawa 2016r;
• „Z historii parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Tokarach”, ks. Zbigniew Zalewski;
• Historia Białorusinów Podlasia, Białoruskie Towarzystwo Historyczne, Białystok 2016r;
• Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej; Grzegorz Sosna;
• drohiczynska.pl;
• Wyzwolenie czy okupacja? Stosunek społeczności zamieszkujących pogranicze polsko-litewsko-białoruskie do zmieniających się w XX wieku systemów państwowych; Marek Kietliński, Wojciech Śleszyński; Białystok 2006r;
• polskawliczbach.pl