Narewka – wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, nad rzeką Narewka.
Pierwsze informacje na temat osadnictwa w Puszczy Narewka pochodzą z XVI wieku. Intensywną kolonizację tych terenów rozpoczął ród Massalskich. Utworzenie samej osady Narewka wiązane jest z założeniem rudni przez Tomasza Wydrę Polikowskiego, na prawym brzegu rzeki Narewka, w 1639r. Mieszkańcy rudni zajmowali się głównie wytopem żeliwa z rudy darniowej. Z uwagi na swe położenie, u zbiegu szlaków komunikacyjnych z Grodna i Prużany, Narewka szybko okazała się ważnym miejscem załadunku produktów leśnych, spławianych do Narwi. Miejscowość dzieliła się na trzy części: miasteczko, folwark i wieś.
Początki miejscowości
W 1777 roku, z fundacji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w Narewce wzniesiono drewniany, kryty gontem, kościół katolicki pw. św. Jana Chrzciciela. Poświęcony 22 lutego 1778 r. przez ks. Adama Kłokockiego, proboszcza z Narwi. Król uposażył kościół w wieś Zabłotczyznę w 1793r., w formie odnawialnej dzierżawy do folwarku Narewka. Po trzecim rozbiorze Polski świątynia stała się filią kościoła w Jałówce.
W 1805 roku miasteczko skupiało się wzdłuż dwóch ulic. Jedna mieściła na trakcie Prużany-Grodno, druga zaś prowadziła w kierunku północno – wschodnim do drewnianego mostu. Folwark z zabudowaniami dworskimi rozbudował się po obu stronach ulicy Pużańskiej. Tu też znajdowała się drewniana plebania otoczona ogrodem. Dalej mieszkało kilkanaście rodzin chłopskich. Z kolei przy ulicy Białostockiej prowadziła do kościoła, aleja wysadzona lipami. Obok mostu funkcjonował młyn wodny, a w jego sąsiedztwie znajdował się dom młynarza oraz stajnia.
Pojawienie się ludności żydowskiej
Kolejne ulice wytyczano wraz z napływem ludności żydowskiej, głównie z Orli i Prużany. Ich dawne nazwy pochodziły m.in. od zawodów wykonywanych przez Żydów, przykładowo dzisiejsza ulica Nadrzeczna, dawniej nazywana była ulicą Garbarską. Miejscowości zachowała zabytkowy układ ulic.
Ożywiły się targi, do 1845r. utworzono kilkanaście zakładów, w tym krawieckie, szewskie, kowalskie, garbarskie, farbiarskie, szklarskie. Wzniesiono bożnicę i wyznaczono kirkut. Cmentarz zlokalizowany został na wzgórzu przy drodze do Guszczewiny. Dokonywano tam pochówku Żydów z Narewki, Hajnówki, Białowieży, a także z Szereszewa i Świsłoczy (obecnie w Białorusi). Do dziś zachowane są dość licznie macewy, gdzie najstarsza zachowana, datowana jest na 1851 rok. Obecnie teren cmentarza porośnięty jest lasem.
Synagoga w Narewce była drewniana, dwupiętrowa, z dachem dwuspadowym. Znajdowała się przy obecnej ulicy Ogrodowej. Według niektórych źródeł została spalona przez Żydów, ponieważ była zbezczeszczona przez okupantów sowieckich podczas II wojny światowej, kiedy to zamieniono ją na magazyn zboża. Są też opinie, że mogła być zniszczona pod naciskiem władz sowieckich lub niemieckich. Leon Leyson, urodzony w Narewce, jeden z najmłodszych Żydów uratowanych przez Oskara Schindlera, wspomina narewkowską synagogę tak:
„Na modlitwy w synagodze, zwanej też bożnicą, chodziłem z dziadkami ze strony mamy, z którymi byłem szczególnie zżyty. Uwielbiałem te modlitwy, odbijające się od ścian synagogi. Rabin zaczynał modły silnym, dźwięcznym głosem, który stopniowo zlewał się z głosami wiernych. Co parę minut jego głos wznosił się ponad gwarem zebranych, podając miejsce, gdzie mają otworzyć modlitewniki. Potem każdy skupiał się na własnej modlitwie. Czuliśmy się, jakbyśmy stanowili jedność – ale też każdy odczuwał swój osobisty związek z Bogiem. Dla postronnego obserwatora mogło to wyglądać dziwnie, lecz dla nas było najnaturalniejsze pod słońcem„. „Chłopiec z listy Schindlera”, Leon Leyson
Restrykcje władz carskich
Po klęsce powstania styczniowego, nakazem władz rosyjskich z 3 października 1866r., kościół w Narewce został przemianowany na prawosławną kaplicę cmentarną. Decyzję o budowie cerkwi prawosławnej w Narewce podjęto w 1864r. Świątynię wyświęcono w 1867r.
W 1908r., po wieloletnich staraniach, mieszkańcy wyznania katolickiego uzyskali zgodę na utworzenie parafii i budowę kościoła. Grunt pod budowę świątyni przekazał leśniczy Bolesław Czajkowski. Kościół poświęcił 5 października 1914 r. dziekan prużański ks. Wiktor Białłozor. Niestety budynek spłonął 5 lipca 1965 r. W latach 1970-73 zbudowano nowy, murowany kościół.
Huta szkła w Narewce
Liczba mieszkańców Narewki w 1879r. wynosiła 863 osoby, przy czym 778 było wyznania mojżeszowego. W miejscowości funkcjonowała huta szkła. Była to trzecia huta w okolicy. Pierwsza powstała w miejscowości Gruszki, a jej właścicielem był Żyd Birenbaum. Następnie właściciel przeniósł hutę do miejscowości Planta, z uwagi na dogodne położenie.
Huta w Narewce zbudowana była z drewna na murowanej podmurówce i wyróżniała się wysokim 50 metrowym kominem. W 1909r., w hucie pracowało 135 osób. Oprócz miejscowej ludności zatrudnienie znaleźli tu także specjaliści z Grodna, Pińska czy Brzozówki. Sprowadzono także kilku majstrów z Czech i Niemiec. Produkowano butelki o charakterystycznej, błękitnej barwie, naczynia aptekarskie i chemiczne, a także naczynia użytkowe i dekoracyjne o bogatej ornamentyce. Zakład kilkakrotnie zmieniał właścicieli i dzierżawców. W 1931 roku właściciele huty w Narewce: L. Bąkowski i D. Chazan otworzyli hutę szkła w Krakowie, do której sprowadzili wielu hutników z Narewki. Podczas I wojny światowej huta została spalona, a po wojnie odbudowana. Niestety podczas II wojny światowej została wysadzona przez Niemców.
W narewkowskiej hucie szkła swoje pierwsze kroki zawodowe stawiał znany, polski ceramik Bolesław Książek.
„Pracował w hucie, ale dorabiał, malując farbami olejnymi dekoracje dla miejscowego fotografa i obrazy na sprzedaż. W lecie pływał łódką, łowił, odbył nawet kilka większych wypraw na ryby, podczas których po raz kolejny zetknął się z gościnnością mieszkańców Białostocczyzny, którzy: gdy się szło do studni napić wody, robili całe przyjęcie, i broń Boże zapłacić, to była gościna. Ludzie milczący, dziwni, śpiewający wieczorami smutne, tęskne pieśni. […] Nigdy później nie spotkałem podobnych czarów śpiewu. Zimową rozrywką były wieczorki taneczne przy patefonie i sanna”. Fragment książki Bożeny Kostuch „Czarodziej z Łysej Góry. Opowieść o Bolesławie Książku”
Bieżeństwo
Podczas I wojny światowej mieszkańcy wsi doświadczyli tzw. bieżeństwa. Gdy wojska niemieckie w maju 1915 roku przerwały linię frontu, armia rosyjska przyjęła taktykę spalonej ziemi. Zastraszani mieszkańcy terenów wschodnich pozostawili swój dobytek i ruszyli w głąb Rosji. Większość uchodźców powróciła do Polski w latach 1920 – 1922. Szlak bieżeńców biegł m.in. przez Narewkę. Był to główny trakt przez Puszczę Białowieską do Prużany.
Jan Chlebcewicz, proboszcz prawosławnej parafii w Klejnikach wspominał: W przybliżeniu około godziny drugiej popołudniu 8 sierpnia 1915 r. przybyliśmy do Narewki miasteczka powiatu prużańskiego. Okazało się że jest ona przepełniona uchodźcami, różnego rodzaju wojskiem, zarekwirowanym bydłem. Tam zatrzymaliśmy się na pewien czas, dając odpocząć koniom i sami próbując znaleźć coś do jedzenia. Niestety w miasteczku niemożliwe było kupienie czegokolwiek do jedzenia. Źródło: Dobra i miasteczko Narewka na tle dziejów regionu; Dorota Michaluk; 1997r.
Okres międzywojenny
Po wojnie Narewka znów wypełniła się życiem. Według powszechnego spisu ludności z 1921r. Narewkę zamieszkiwało 1205 osób, w tym: 204 wyznania rzymskokatolickiego, 242 prawosławnego, 1 ewangelickiego i 758 mojżeszowego. Powstały bary, restauracje, działało 5 piekarni. Wśród mieszkańców ogromną popularnością zaczęły cieszyć się rowery. Powstały więc wypożyczalnie rowerów, a nawet warsztat naprawy tych pojazdów. Jednak część rodzin chłopskich żyło w znacznym ubóstwie.
Ciekawy opis Narewki lat 30 znajduje się w opublikowanych wspomnieniach Leona Leysona, „Chłopiec z listy Schindlera”. Poniżej fragmenty opisu.
„Naszą wieś na skraju Puszczy Białowieskiej zamieszkiwali różni ludzie: rolnicy, kowale, krawcy, rzeźnicy, ale też nauczyciele i sklepikarze. Byliśmy prostą, chłopską społecznością – tak Żydzi, jak i chrześcijanie. Nasze życie kręciło się wciąż wokół tych samych spraw: rodziny, kalendarza religijnego, zasiewów i zbiorów”.
„W Narewce brakowało większości rzeczy, które dziś uważamy za niezbędne do życia. Ulice były brukowane kocimi łbami albo nie miały żadnej utwardzonej nawierzchni. Większość domów była drewniana i parterowa. Ludzie poruszali się pieszo, na końskich grzbietach albo furmankami. Wciąż pamiętam, jaką sensację w 1935 roku wywołało we wsi pojawienie się elektryczności. Każdy dom miał zdecydować, czy chce energii elektrycznej. Moi rodzice po długich dyskusjach postanowili zainstalować ten cud techniki. Pojedynczy kabel szedł do oprawki założonej pośrodku sufitu. Nie mogliśmy uwierzyć, że jedna szklana bańka może zastąpić lampę naftową – i to tak dobrze, że mogliśmy czytać po nocy. Wystarczyło przekręcić przełącznik. Gdy myślałem, że rodzice nie widzą, wdrapywałem się na krzesło i przekręcałem raz po raz przełącznik, a światło zapalało się i gasło, jakby za sprawą magii. Istny cud!„
Zagłada mieszkańców
Jednak II wojna światowa przekreśliła dalszy rozwój miasteczka. We wrześniu 1939 r. na ziemie powiatu bielskiego na kilkanaście dni wkroczyli Niemcy, rabując żydowskie domy. Po wkroczeniu wojsk sowieckich mieszkańcy dworu w Narewce (Stefania Terlikowska z rodziną) zostali wyeksmitowani, a zabudowania dworskie zostały spalone. W 1940 roku rozpoczęły się wywózki na Syberię.
23 czerwca 1941r. Narewkę zajęły wojska niemieckie. Niedługo później dokonali oni zagłady miejscowej społeczności żydowskiej. Data popełnionego mordu w publikacjach podawana jest różnie. W jednych jest to 15 lipca, w innych 5 sierpnia. Zachowany raport terenowy (dziennik wojenny) porucznika Riebela z niemieckiego 322 Batalionu Policji odnotowuje datę 15 sierpnia 1941 r., kiedy 3. Kompania dokonała obławy na Żydów z Narewki. Podczas tej obławy 282 żydowskich mężczyzn rozstrzelano w lesie w pobliżu Zabłotczyzny, a 259 kobiet i 162 dzieci wywieziono do Kobrynia, gdzie utworzono getto. Ostatecznie również i ich zamordowano.
Trudny czas powojenny
Według protokołu z października 1944 roku sporządzonego przez Wydział Powiatowy w Bielsku Podlaskim, w Narewce znajdowało się 120 domów pozostałych bez właścicieli. Elektrownia gminna zasilająca w prąd osadę Narewka (300 lamp w osadzie) znajdowała się w stanie ruiny. Niskie opłaty nie wystarczały na pokrycie kosztów. Jak czytamy w protokole „innych przedsiębiorstw gmina nie prowadzi, a jedynie olejarnie i wspólny młyn z Terlikowską, który jest w kapitalnym remoncie”. Czynnych szkół było cztery, w tym trzy we własnych budynkach i jedna w wynajętym.
W protokole wymienieni są także pracownicy urzędu w Narewce:
„ 1) wójt — rolnik — niefachowiec Leszczyński; 2) sekretarz Jangas Antoni, żonaty, 3 klasy gimnazjum i kurs samorządowy w 1931 r.; 3) zastępca Kabac Piotr, 3 Kursy Seminarium Nauczycielskiego Grodno — podatki; 4) aprowizacja — Podłaszczyk Konstanty, szkoła powszechna rosyjska; 5) aprowizacja — Lewsza Jan, 4 klasy gimnazjum nowego typu; 6) kancelaria — Kadyszewska Leokadia, 2 klasy gimnazjum nowego typu; 7) woźny; 8) mechanik elektrowni. Pracownicy za wyjątkiem Jangasa wszyscy nowi z samorządem nie obeznani.” Wydział Powiatowy w Bielsku Podlaskim 1944-1950, sygn. 54, k. 16
Po wojnie na terenie gminy Narewka, działały oddziały partyzanckie dowodzone przez mjr. Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka”, które dokonywały represji wobec osób oskarżanych o współpracę z NKWD i UBP, także wobec działaczy Polskiej Partii Robotniczej. Dwukrotne (17 IV i 25 V) opanowały Narewkę oraz miejscowy posterunek MO, rozbrajając go, przeprowadzając jednocześnie akcję likwidacji osób z listy sporządzonej przez WSS Obwodu AKO Bielsk Podlaski. Zginęli sekretarz gminnej rady narodowej Piotr Kabac, wójt gminy Jan Leszczyński, gajowy Mikołaj Lewczuk oraz kierownik miejscowej szkoły Aleksander Wołkowycki.
Tamara Sołoniewicz
W Narewce urodziła się Tamara Sołoniewicz, reżyserka i scenarzystka, związana z Telewizją Polską, gdzie pracowała w redakcji reportażu i filmu dokumentalnego. W latach 90. współpracowała z białostockim oddziałem telewizji regionalnej. Tematem większości filmów autorstwa Sołoniewicz była Białostocczyzna. Wiele jej filmów było nagradzanych na festiwalach w kraju i zagranicą. W 2007 roku, w odremontowanym budynku dawnej szkoły podstawowej, otwarto Galerię nazwaną jej imieniem, gdzie popularyzowana jest twórczość Tamary Sołoniewicz.
Współcześnie
W Galerii odbywają są także wystaw prac lokalnych artystów, odbywają się lekcje historii i etnografii. Organizowane są warsztaty, szkolenia i konferencje. W budynku zorganizowano także Izbę Regionalną. Galerię prowadzi pani Katarzyna Bielawska, instruktor do spraw kultury, zatrudniona w Gminnym Ośrodku Kultury w Narewce. Więcej na temat Galerii oraz pani Katarzyny Bielawskiej przeczytasz w: Miłość do regionu stała się drogą do archeologii.
W sąsiedztwie Galerii możemy podziwiać tryptyk namalowany przez hajnowskiego artystę Zbigniewa Budzyńskiego. Murale przedstawiają etapy życia, czyli młodość (wiosna), dojrzałość (lato) i jesień (starość). W pobliżu tryptyku znajduje się czwarty mural, tego samego autora, zachęcający do odwiedzenia Bojarskiego Gościńca.
Przepływająca przez miejscowość rzeka Narewka, sąsiedztwo Puszczy Białowieskiej, a także zalewu Siemianówka sprawia, że wieś Narewka jest niezwykle atrakcyjna turystycznie. W centrum Narewki znajduje się Stanica Kajakowa z bazą turystyczną. Z kolei w obiekcie hotelowym Dwór Bartnika, znajduje się skansen i muzeum pszczelarstwa. W sezonie letnim turyści mogą odwiedzić także autorską pracownię malarstwa i rzeźby Marka Sapiołko. Co roku w Narewce odbywają się plenery malarskie, gromadzące artystów zarówno z Polski jak też z zagranicy. Cyklicznie organizowana jest też impreza „Noc Kupały”, prezentująca folklor regionu.
Według danych statystycznych za 2021r. Narewkę zamieszkuje ponad 800 mieszkańców. W latach 1998-2021 liczba ta wzrosła o 8,7%. W pobliżu miejscowości funkcjonuje 8 terminali przeładunkowych towarów masowych. Znaczna część mieszkańców znajduje zatrudnienie w działającym na terenie wsi zakładzie produkcyjnym Pronar Sp. z o.o., specjalizującym się w produkcji przyczep wielkogabarytowych i kół do pojazdów wolnobieżnych, a także w pobliskim zakładzie Ceramiki Budowlanej Lewkowo Sp. z o.o.
Źródło:
- Dobra i miasteczko Narewka na tle dziejów regionu; Dorota Michaluk; 1997r;
- Bojownicy kapłani za sprawę kościoła i ojczyzny w latach 1861 – 1915; Tom IV; Biskup Paweł Kubicki; Sandomierz 1938r;
- Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski; Barbara Engelking, Jan Grabowski; Warszawa 2018r;
- www.narewka.archibial.pl;
- Polskie podziemie niepodległościowe 1944–1956, IPN, Lublin, 2015;
- Mieszkańcy wsi Narewka, w której mordowała banda „Łupaszki” żądają ukarania Pawła Jasienicy; wycinek prasowy z „Życia Warszawy”, 1968, nr 66;
- www.polskawliczbach.pl;
- kehilalinks.jewishgen.org;
- Zagłada skupisk żydowskich w regionie białostockim w latach 1 939, 1941 -1 944; Waldemar Monkiewicz; Białystok;
- Czarodziej z Łysej Góry. Opowieść o Bolesławie Książku; Bożena Kostuch
Dodaj komentarz na Facebooku