„Zbiornik wodny Siemianówka. Świadectwo okresu przyśpieszonego rozwoju białostocczyzny, symbol realizacji zadań rozwoju gospodarki żywnościowej oraz programu socjalnego Partii i Państwa – VI.1977.” – napis na tablicy z głazu leżącego w pobliżu zapory w Bondarach
Opuszczonych wsi w Polsce jest mnóstwo. Pozostają po nich zniszczone domy, walące się stodoły i zdziczałe sady. Jednak mamy też wiele wsi po których pozostają jedynie wspomnienia. Całkowicie usunięto je z krajobrazu, a mieszkańców zmuszono do wysiedlenia. Decydowały o tym wielkie inwestycje lub chęć zapanowania nad naturą. I taki właśnie los spotkał pięć wsi położnych na granicy powiatów białostockiego i hajnowskiego. Nie miały one szans w konfrontacji z „wielką myślą technologiczną” i spoczęły na dnie zalewu Siemianówka.
Krótka historia powstania zbiornika
Historia powstania zbiornika sięga 1964r. Wtedy to w regionalnym planie perspektywicznym gospodarki wodnej województwa białostockiego, stwierdzono występowanie znacznych deficytów wodnych w dorzeczu górnej Narwi. Rozpoczęto prace nad lokalizacją zbiornika retencyjnego oraz określeniem jego pojemności, w celu pokrycia deficytów. Rozpatrywano kilka wariantów lokalizacji. Padło na okolice wsi Siemianówka.
Projekt wykonało Biuro Studiów i Projektów Gospodarki Wodnej Rolnictwa „ Bipromel” w Warszawie. Głównym projektantem był Franciszek Pałys. W założeniach Siemianówka miała gromadzić 45 mln ³ wody do nawodnień rolniczych na pow. 31000 ha. w dolinach górnej Narwi i Supraśla oraz zmeliorowanych terenów Bagna – Wizna, a także zabezpieczyć 17 mln m³ wody na potrzeby gospodarki komunalnej i przemysłu Białegostoku i Łap. Zakładano, że budowa zbiornika przyczyni się do aktywizacji gospodarczej na okolicznych terenach, rozwoju ośrodków wypoczynkowych i sportów wodnych oraz prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej.
Do pierwszych robót wykonawczych przystąpiono w maju 1977r. Jedenaście lat później przegrodzono komorą czołową koryto rzeki Narew i rozpoczęto piętrzenie wody w zbiorniku. W 1989 r. zalano około 1300 ha. Po zamknięciu tamy zbiornik napełniał się 5 lat. Ostateczny poziom wody osiągnięty został w 1993 roku i wyniósł do 7m głębokości. Powierzchnia zbiornika wynosi 3250 ha.
Dziś zbiornik jest ulubionym miejscem wędkarzy i ornitologów. A chwilową sławę przyniósł Siemianówce film „Opowieści z Narnii: Lew, Czarownica i Stara Szafa”. Kręcona była tu bowiem scena, w której dzieci decydują się pójść w poprzek zamarzniętego jeziora, by uratować Edmunda.
Zatopione wsie
Pod inwestycję wykupiono i wywłaszczono 289 gospodarstw położonych w ośmiu wsiach. Przesiedlono 318 rodzin. Całkowicie zlikwidowano wsie: Rudnia, Bołtryki, Budy, Garbary i Łuka. Mieszkańców przesiedlono do powstałych do tego celu mieszkań w Michałowie (30 mieszkań) i Bondarach (135 mieszkań). Część rodzin przenosiła się do Białegostoku i Hajnówki.
Bołtryki
Wieś położona była w gminie Michałowo, na prawym brzegu rzeki Narew. W 1982 roku wysiedlono ostatnich mieszkańców.
Powstanie miejscowości szacuje się na połowę XVIII wieku. Założyli ją bartnicy, którzy zebrany miód dostarczali na dwór w Jałówce. Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od pierwszych osadników o nazwisku Bałtruk. Według dokumentów parafialnych, w 1764 na terenach tych mieszkało dwóch pasieczników: Bazyli Bałtruk i Pawlik Bałtruk z rodzinami. Pod koniec XVIII wieku wieś liczyła już 10 dymów. Część mieszkańców zajęła się uprawą ziemi i kowalstwem. W drugiej połowie XIX wieku, po likwidacji folwarku Rudnia, starosta jałowski podzielił ziemię między włościan okolicznych wsi. Bołtrykom przypadło 210,00 dziesięcin. W 1857 roku wieś zamieszkiwało już 160 osób. Jednak epidemie cholery i tyfusu, w latach 1855-1860, pozbawiły życia kilkanaście rodzin.
W połowie sierpnia 1915r. prawie wszyscy mieszkańcy zostali wysiedleni w głąb Rosji, skąd kilkadziesiąt osób nigdy już nie wróciło. W 1921 roku wieś liczyła 185 osób, a w 1950r. liczba ta wzrosła do 250 osób. Stan ten do 1980 roku utrzymywał się na jednakowym poziomie. Po II wojnie światowej w Bołtrykach funkcjonowała szkoła podstawowa składająca się z sześciu klas. W 1948 roku uczęszczało do niej 36 uczniów. Szkołę zamknięto w 1964r. W tym samym okresie przeprowadzono elektryfikację całej wsi. Siedemnaście lat później Bołtryki zniknęły pod wodą. Aby historia wsi nie została zapomniana, w 2015r. z inicjatywy dawnych jej mieszkańców postawiono pomnik oraz tablicę pamiątkową.
Rudnia
Dawniej wieś królewska założona w pierwszej połowie XVIII wieku, w Puszczy Jałowskiej, na lewym brzegu rzeki Łuplanki. Prawdopodobnie już w XVII wieku wydobywano na tych terenach rudę darniową i wytapiano z niej żelazo. I właśnie od tej działalności nowa osada została nazwana Rudnią. W 1764 roku we wsi mieszkały rodziny: rybaków – Kazimierza, Marka i Franka Krętowskich, bartników – Sylwestra Bartnika i Andrzeja Cydzika, bednarza – Maksyma Bury. W pierwszych latach XIX wieku powstał folwark Rudnia, Jednak jego żywot był bardzo krótki. Zlikwidowano go w 1847 roku, a jego ziemię podzielono między włościan okolicznych wsi. Także sześciu rodzinom Rudni przekazano część ziemi.
Według lustracji starostwa jałowskiego z 22 stycznia 1857 roku liczba mieszkańców Rudni wynosiła 57 osób. W latach 1855 -1860 znaczna część mieszkańców zmarła w wyniku szalejącej epidemii tyfusu i cholery. Po uwłaszczeniu, które nastąpiło z dniem 1 stycznia 1869 roku, ludność bardzo szybko przybywała i w 1910 r. mieszkało już 138 osób. W połowie sierpnia 1915 większość mieszkańców została wysiedlona w głąb Rosji, skąd do 1922 roku powróciło niewielu. W 1921 roku zamieszkiwało w Rudni zaledwie 41 osób.
Po II wojnie światowej Rudnia liczyła 128 osób. W 1955 roku, we wsi, powstała Gromadzka Rada Narodowa, która swoim zasięgiem obejmowała 9 wsi: Bachury, Bołtryki, Garbary, Rybaki, Bondary, Bagniuki, Tanica Górna, Tanica Dolna, i Rudnia.Wójtem był Jan Adruszkiewicz. W gminie pracowało 5 osób, m.in. kierownik referatu wojskowego. Gromadzka Rada Narodowa funkcjonowała do 1963r. Funkcjonowały tu: sklep, biblioteka oraz punkt skupu mleka. W latach 70 – 80 w wyniku odpływu młodzieży do miast, liczba mieszkańców zmniejszał się do 88. W wyniku decyzji budowy zbiornika wodnego, mieszkańcy zostali zmuszeni do sprzedaży swoich gospodarstw. Ostatni mieszkańcy opuścili wieś w 1985r. W celu upamiętnienia wsi, z inicjatywy dawnych mieszkańców, w roku 2006 utworzono pomnik i tablicę pamiątkową.
Budy
Początkowo na polecenie dworu Jałówka funkcjonował tu majdan. Świadczą o tym rozległe paleniska, na które natrafiono przy kopaniu studzien i dołów do przechowywania ziemniaków oraz kawałki stwardniałej smoły. W pierwszych latach XIX wieku w Budach zamieszkały przypuszczalnie dwie rodziny kołodziei, które wybudowały budynek gdzie formowano obręcze. Budnicy na potrzeby dworu w Jałówce i lokalnych mieszkańców zajmowali się bednarstwem.
W 1857 roku w Budach mieszkało 57 osób. W skutek uwłaszczenia ziemię otrzymało na własność 20 rodzin. Na początku sierpnia 1915 roku w Budach mieszkało 39 rodzin. W połowie sierpnia tego roku 36 rodzin wysiedlono do Rosji. Powrót trwał do 1923 roku. W 1921 roku w Budach mieszkało 192 osób. Mieszkańcy utrzymywali się z rolnictwa. Jak podaje Aleksander Kardasz w „Obrazie którego nie ma” w Budach, gdzie mieszkał Salej Mikołaj, na górce znajdowała się huta szkła. Jeszcze przez wiele lat, po obniżeniu poziomu wody, w tym miejscu, w zbiorniku można było znaleźć szklane bryłki i kawałki cegieł.
Po II wojnie światowej w Budach działał oddział szkoły powszechnej, w którym uczyły się młodsze dzieci. Szkoła funkcjonowała do 1973r. W latach 60. i 70. we wsi mieścił się sklep, pod nazwą CRS Punkt Sprzedaży Pomocniczej, prowadzony przez pana Stefana Kuźmę. W latach 70. miejscowość zamieszkiwało ponad 200 osób. Na początku lat 90. wieś Budy została zalana wodą. W 1990 roku pozostała jedynie kolonia, w której mieszkało 12 osób. Z czasem i ta kolonia się wyludniła.
Garbary
Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od pagórka na którym osiedlili się pierwsi mieszkańcy. W 1857 roku w Garbarach mieszkało 16 osób. W skutek likwidacji folwarku Rudnia rodziny otrzymały dodatkowo 30 dziesięcin ziemi. Po I wojnie światowej stan liczbowy wsi znacznie się powiększył i w 1921 roku pierwszy spis powszechny odnotował 60 mieszkańców. W 1957r. w Garbarach powstał pierwszy Punkt Zdrowia z apteką. Prowadził go Władysław Przyłożyński. W 1960r, Punkt przeniesiony został do Ośrodka Zdrowia w Juszkowym Grodzie. Od 1979 roku rozpoczął się proces wysiedlania mieszkańców. Ostatni opuścili swoje domy w 1984 roku, a wieś znalazła się pod wodą.
Łuka
Wieś powstała w 1632 roku. Położona była na wzgórzu wśród rozlewisk rzeki Narwi. Jej właścicielem był kniaź Zygmunt Massalski. W 1668 roku, w folwarku Łuka, istniała karczma prowadzona przez Żydów.
W I połowie XVIII w. założono dwór, obok znajdowała się karczma, stajnia, browar, słodownia i gumno. Od 1787 roku folwark Łuka z dworem i osadą bojarów znajdował się w rękach Jana Węgierskiego (szambelana i podkomorzego królewskiego na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego), który wybrał ją na swoją siedzibę. Pod koniec XVIII wieku rozpoczął on budowę nowej siedziby na terenie obecnej wsi Tarnopol. W XIX wieku główną rolę rezydencjonalną przejął Tarnopol. Dotychczasowa siedziba dworska w Łuce spadła do roli folwarku. Od tego czasu dotychczasową siedzibę dworu i folwarku Łuka nazywano Starym Dworem.
Okres międzywojenny w Łuce
Kolejnym właścicielem Łuki stal się Bieliński. W 1902 roku Bieliński podzielił majątek pomiędzy dzieci. Córka otrzymała Łukę i Tarnopol, a w 1907 roku odsprzedała majątek Mikołajowi Rygorowiczowi i Pawłowi Bura. W okresie międzywojennym powstaje gmina Tarnopol z siedzibą w Łuce. Urząd gminy mieścił się w szkole, której losy zmieniały się wraz z sytuacja panującą we wsi. We wsi zamieszkały Rosjanki Zinaida Mleczko, lekarka oraz Raisa Szewczenko, położna. Świadczyły one mieszkańcom usługi w zakresie opieki zdrowotnej. Po zajęciu terenów przez Niemców, zostały one rozstrzelane z innymi mieszkańcami Łuki i Tarnopola.
Przed II wojną światową nauczanie w Łuce odbywało się w języku polskim, w latach 1939-1941, w języku rosyjskim, a w latach 1941-1945 nauka została przerwana. Od 1945 roku mieszkańcy tworzyli szkoły domowe. Łuka słynęła z uprawy lnu i tkactwa. Prawie każdy dom posiadał warsztat tkacki, a w nim krosna. Tkano worki, wyrabiano materiał na ubrania. W 1986r. wieś przestała istnieć. Tuż po wysiedleniu mieszkańców, w Łuce kręconych było kilka zdjęć do filmu fabularnego „Nad Niemnem”, a także serialu pod tym samym tytułem.
Historię budowy zalewu i wywłaszczonych mieszkańców ukazuje opowieść filmowa z 1987r. „Czy słyszysz jak płacze ziemia” w reżyserii Tamary Sołoniewicz.
Bołtryki w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych (zdjęcia – archiwum prywatne)
Źródła:
- Kwartalnik Białostocczyzna 4/32/1993, Białostockie Towarzystwo Naukowe;
- Leszek Nos „Monografia gminy Michałowo”, Białystok 1996.;
- Aleksander Kardasz „Obraz którego nie ma. Zalew Siemianówka”
Dodaj komentarz na Facebooku